Słuch to jeden ze zmysłów, umożliwia nam odbieranie (percepcję fal dźwiękowych). Narządy słuchu nazywa się uszami. Słuch jest wykorzystywany przez organizmy żywe do komunikacji oraz rozpoznawania otoczenia. Zjawisko słyszenia to skomplikowane i nie do końca jeszcze poznane zagadnienie. Coraz większa liczba badaczy zaczyna zauważać, że proces słyszenia jest w bardzo dużym stopniu zależny od chwilowego stanu umysłu lub – jak twierdzą niektórzy – podświadomości.Ucho może słyszeć bardzo cichy szept i blisko 10 bilionów (!) razy głośniejszy ryk odrzutowca z bliskiej odległości. Może rozróżnić i sklasyfikować do 400.000 różnych dźwięków. Rozróżnia przemieszczanie się dźwięku o 2-3 stopnie kątowe, na podstawie analizy opóźnienia nawet otwartości jednej dziesięciomilionowej sekundy. W wielkiej orkiestrze lub chórze wychwyci choćby jeden fałszywy ton. Każdy zapamiętany dźwięk i jego właściwości mózg porównuje w ułamku sekundy i przyporządkowuje do niego wrażenia mentalne lub bodźce zachowawcze.Zmysł słuchu pracuje nawet gdy śpimy. Jak zatem słyszymy?
Fale dźwiękowe przez powietrze docierają do małżowiny usznej, następnie przewodem słuchowym zewnętrznym do błony bębenkowej. Pod wpływem drgań powietrza błona bębenkowa porusza przylegający do niej młoteczek. Drgania z młoteczka są przekazywane na kowadełko i strzemiączko, za pośrednictwem okienka owalnego trafiają do ucha wewnętrznego, gdzie drgania są zamieniane na impulsy nerwowe, które nerwem słuchowym docierają do ośrodków słuchowych w korze mózgowej.
Należy pamiętać, że rozróżniamy trzy rodzaje słuchu, z których każdy decyduje o różnym sposobie słyszenia:
- słuch fizyczny, od którego zależy ostrość słyszenia
- słuch muzyczny, decydujący o zdolności rozróżniania wysokości dźwięków
- słuch fonematyczny
SŁUCH FIZYCZNY- został już scharakteryzowany na wstępie- umożliwia różnicowanie bodźców słuchowych pod względem ich siły. Zależnie od natężenia drgań są one odbierane jako tony lub szmery. Nawet niewielkie ubytki tego słuchu mogą uniemożliwić prawidłową percepcję dźwięków mowy i utrudniać czytanie.
Charakterystyczną zdolnością jedynie ludzką jest SŁUCH MUZYCZNY, który rozwija się na podstawie słuchu fizycznego. Umożliwia różnicowanie dźwięków pod względem wysokości, barwy, czasu trwania. Słuch ten zapewnia płynność oraz wyrazistość czytania. Wgłębiając się w temat dotyczący słuchu muzycznego wyróżniamy tutaj słuch wysokościowy, słuch względny, słuch absolutny, słuch melodyczny, słuch harmoniczny, dynamiczny, tembrowy.
- Słuch wysokościowy – pozwala spostrzegać wysokość dźwięku. Ze względu n a sposób określania wysokości dźwięku rozróżniamy słuch względny – określanie wysokości słyszanego dźwięku przez porównanie go z dźwiękiem znanym, słuch absolutny – będący wrodzoną właściwością słuchu, która pozwala na dokładne określenie wysokości słuchanego dźwięku bez porównania go z innym dźwiękiem.
- Słuch melodyczny – pozwala spostrzec, rozpoznać i zapamiętać melodię
- Słuch harmoniczny – umożliwia spostrzeganie istniejących współbrzmień.
- Słuch dynamiczny – umożliwia percepcję głośności, czyli natężenia dźwięku,
- Słuch tembrowy – umożliwia 5 spostrzeganie barwy zwykle z wysokością, oraz wyodrębnianie i określanie jej jako czynnika samodzielnego. Słuch ten odgrywa w śpiewie szczególną rolę.
Oprócz wymienionych rodzajów słuchu, które wymagają zdrowego narządu słuchu śpiewak musi posiadać ponadto słuch rytmiczny określany jako poczucie rytmu i polegający na spostrzeganiu czasu trwania dźwięków, słuch wewnętrzny pozwalający na wyobrażenie sobie dźwięków i ich elementów oraz całych obrazów muzycznych. Słuch funkcjonalny umożliwiający rozpoznanie sposobów funkcjonowania aparatu głosowego na podstawie brzmienia głosu, ten rodzaj słuchu wymaga znajomości fizjologii narządu głosu i jest niezbędny w wokalnej działalności pedagogicznej.
Zagadnienie słuchu muzycznego dotyczy nie tylko czułości słuchu, ale wiąże się także z pamięcią słuchową, uwagą słuchową oraz zdolnością do odtwarzania wrażenia słuchowego.
Trzeci rodzaj słuchu najbardziej charakterystyczny dla gatunku ludzkiego jest słuch mowny nazywany inaczej fonematycznym
Słuch fonematyczny to ten rodzaj słuchu, który pozwala nam na różnicowanie poszczególnych głosek. Od tego słuchu w dużym stopniu zależy możliwość słyszenia nie tylko całego, spójnego słowa, ale również poszczególnych w nim głosek. Dlatego też rozwijanie i ćwiczenie słuchu fonematycznego odgrywa tak ważną rolę przed rozpoczęciem nauki czytania.
W literaturze występuje wielość terminów określających percepcję zjawisk językowych: słuch fonematyczny, słuch fonemowy, słuch mowny, percepcja fonematyczna. Określenie słuch fonematyczny wywodzi się od terminu ,,fonem”, który rozumiany jest jako zespół dystynktywnych cech głoski występujących jednocześnie i służących do odróżniania i oddzielenia wyrazów. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, zwanego również słuchem mownym, który oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów, na przykład: „p” od „b.”
E. Sachajska pisze: „W przypadku słuchu fonematycznego jednostką różnicującą jest fonem ” Odbiór mowy zależy zarówno, od zdolności różnicowania głosek opozycyjnych, jak i umiejętności dokonania analizy fonetycznej tekstu w celu wyodrębnienia jego części składowych (głosek – dźwiękowych odpowiedników fonemów) oraz możliwości syntezy słuchowej i dzięki niej rozumienia wypowiedzi .
Rocławski B. mówi z kolei, że słuch fonetyczny to zdolność odróżniania głosek, zjawisk prozodycznych (miejsca akcentu, tonacji zdaniowej). Słuch fonetyczny pozwala rozróżniać różne sposoby realizacji danego fonemu np. słyszymy różnicę w różnych sposobach artykulacji głoski „r” – wibracje przedniojęzykowo dziąsłowa odróżniamy od wibracji języczkowej.
Podsumowując należy wskazać iż słuch fonematyczny to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy- tzn fonemów co oznacza że dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach-sylaby, w sylabach-głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. Kosz-kos, kasza-kasa itp.), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Ważną cechą jest również to, iż słuch fonematyczny nie jest umiejętnościom wrodzoną a indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie dlatego na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności duży wpływ ma środowisko wychowawcze, trening i ćwiczenia w rozpoznawaniu dźwięków własnych i otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia dziecka.
W tym miejscu należy wskazać na istotne etapy rozwoju słuchu mownego. Jak już wcześniej zaznaczono słuch fonematyczny nie jest umiejętnością wrodzona a nabyta w trakcie rozwoju. Zdaniem E. Sachajskiej słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny , niezamierzony.
R. J. Lewin obserwując dzieci ustaliła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci :
- etap I – nie występuje w ogóle różnicowanie dźwięków . Brak też rozumienia mowy czynnej samego dziecka . Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy ;
- etap II – występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych . Wymowa dziecka jest niepoprawna , zniekształcona . Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia
- etap III – słuch fonematyczny dalej rozwija się . Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski . Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej ;
- etap IV – dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski . Wymowa dziecka jest już dość prawidłowa . Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi ( wiek przedszkolny ) ;
- etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany . Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski ( wiek szkolny ).
Słuch mowny również można podzielić na :
- słuch fonemowy,
- słuch fonetyczny,
- słuch prozodyczny,
- analiza i synteza głoskowa/sylabowa.
Słuch fonetyczny jest to:
- zdolność odróżniania cech głosek, tj. spostrzegania różnic między głoskami należącymi do tej samej klasy, stanowiącymi ten sam fonem, np. odróżnianie r przedniojęzykowe i r języczkowe (uwularne);
- zdolność odróżniania zjawisk prozodycznych mowy (miejsca akcentu, intonacji zdaniowej, tempa mowy).
Słuch prozodyczny – pozwala na dostrzeganie i różnicowanie akcentu, rytmu, melodii mowy; osoba o zaburzonym słuchu prozodycznym ma kłopoty z dostrzeganiem i realizacją tych elementów;
Analiza słuchowa – umiejętność wyodrębniania z potoku mowy zdań,
w zdaniach wyrazów, w wyrazach sylab, a w sylabach głosek z zachowaniem ich kolejności;
Synteza słuchowa – scalanie głosek, sylab, wyrazów w znaczące całości; osoby z zaburzoną syntezą lub analizą słuchową mają poważne trudności
Bibliografia:
- Kurkowski Z., Audiogenne uwarunkowania zaburzeń mowy, w: Audiofonologia Tom X 1997
- Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1988
- Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk 1995
- Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986
- Styczek I., Badania i kształcenie słuchu fonetycznego, Warszawa 1982
- Klimkowski M., O mechanizmach słuchu fonematycznego i problemie analizy i syntezy słuchowej, Studio Logopedyczne Lublin 1976
- Przetacznikowa M., Uczymy poprawnej wymowy, PWN, Warszawa 1968