Pod koniec XIX wieku neurolodzy i neurochirurdzy interesowali się funkcjonowaniem mózgu. Badali ludzi, którzy przeszli wylew krwi do mózgu,w wyniku czego utracili zdolność komunikowania się, a więc przestali mówić , pisać i rozumieć mowę. Utrata poszczególnych funkcji została następnie skojarzona z uszkodzeniem różnych okolic mózgu, co pozwoliło na głębszy wgląd w działanie tego złożonego organu.Na początku obecnego stulecia pewien brytyjski pediatra opisał grupę dzieci mających trudności w uczeniu się. Podejrzewano, że ich kłopoty są wynikiem zaburzeń procesów myślowych zachodzących w mózgu. Następniew latach 40. dwóch lekarzy, dr Strauss oraz dr Lehtinen, opisało grupę dzieciz trudnościami w uczeniu się oraz zaburzeniami zachowania, u którychpodejrzewano uszkodzenie mózgu.
W latach 60. powstał termin \”minimalne uszkodzenie mózgu\” opisujący problem dzieci mających trudności w uczeniu się, rozwojowe zaburzenia zachowania, koordynacji oraz mowy. Uznano, że mają miejsce dziedziczne zaburzenia rozwojowe w procesach neurochemicznych dotykające określonychczęści mózgu. Terminu \”minimalne uszkodzenie mózgu\” używano następnie przy opisywaniu dzieci z zaburzeniami rozwojowymi w uczeniu się i zachowaniu. W latach 70. dokonano odkrycia, że u dzieci z \”minimalnymi uszkodzeniami mózgu\” występowały zaburzenia funkcjonowania różnych neuroprzekaźników w rejonach mózgu odpowiedzialnych za funkcje poznawcze (lub za proces uczenia się).Ostatnio termin \”minimalne uszkodzenie mózgu\” został zamieniony na\”zaburzenia koncentracji uwagi\”. Stało się tak przede wszystkim dlatego, żewiększość rodziców dzieci z takimi problemami niesłusznie uznała termin \”minimalne uszkodzenie mózgu\” jako oznaczający zniszczenie komórek mózgowych. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają kłopoty ze skupieniem uwagi przez dłuższy czas. Inaczej mówiąc, mają trudności w skupieniu i utrzymaniu uwagi na określonym zadaniu od momentu jego rozpoczęcia aż do zakończenia. Bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia jakimkolwiek bodźcem, np. hałasem czy poruszeniem się. Poważne zaburzenia koncentracjiuwagi mogą prowadzić do zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co sprawia, że wydaje się, że dziecko żyje we własnym świecie. Powszechnie mówi się o tych dzieciach, że myślą o niebieskich migdałach, lub, że są z innej planety.
Poziom aktywności
W porównaniu ze swoimi rówieśnikami, wiele z tych dzieci, o ile nie większość, charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością. Często są niespokojne,nerwowe i nie mogą usiedzieć w jednym miejscu przez dłuższą chwilę. Te,u których powyższe objawy są nasilone, opisywane są jako dzieci z nadmierną pobudliwością lub dzieci hiperaktywne.
Popędliwość
Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza tez nadmierną pobudliwością , ma skłonności do impulsywności i popędliwości. Często nie zatrzymują się one nawet na chwilę, aby pomyśleć o konsekwencjach i skutkach swoich działań; zazwyczaj też nie zastanawiają się nad tym, co robią w danej chwili. W rezultacie mają problemy zarówno z zachowaniem,jak i z uczeniem się. Nie potrafią myśleć systematycznie, planować i organizować swoich codziennych zajęć. Ich popędliwość może prowadzić np. do kłamstwa czy kradzieży, a nawet do większych wykroczeń.
Koordynacja
Jednym z dawniej używanych określeń opisujących zaburzenia koordynacji był syndrom niezdary. Zaburzenie to dotyczy takich umiejętności ruchowych jak wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików, opanowanie trudnej sztuki pisania. Niepowodzenia w opanowaniu tych umiejętności frustrują dziecko. Zdarzają się również problemy z tzw. dużą motoryką, które opóźniają osiągnięcie pierwszego symbolu samodzielności, jakim jest jazda na rowerze.Dzieci z zaburzeniem koordynacji mają problemy ze skakaniem na jednej nodze, skakaniem na skakance lub podskakiwaniem, trudność sprawia im również kopanie lub łapanie piłki.
Pamięć krótkotrwała
Osłabienie pamięci krótkotrwałej okazuje się największą przeszkodąw uczeniu się. Pamięć krótkotrwała jest to zdolność do zachowywania w pamięcinowo pozyskanych informacji na kilka godzin, dni lub tygodni. Pamięćdługotrwała to zapamiętywanie informacji na okresmiesięcy lub lat. Nowawiedza musi być zachowana w pamięci do czasu, gdy człowiek zetknie sięz nią po raz kolejny. Wówczaswcześniejsza informacja zostaje wzmocnionai przesłana do pamięci długotrwałej. Dzieci z zaburzeniami koncentracjiuwagi mająszczególne trudności z zachowaniem w pamięci informacji słuchowej(lub słownej). W konsekwencji, gdy uczą się czegoś ponownie, nie dochodzido wzmocnienia wcześniej zasłyszanych wiadomości, ponieważ nie mogą ich sobie przypomnieć.
Nieustępliwość
Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi charakteryzuje się nieelastyczną osobowością. Są nieustępliwe w swoim postępowaniu i nie akceptują żadnych zmian w środowisku. Wszelkie odstępstwa od rutyny mogą wywoływać wybuchy złości lub prowadzić do huśtawki nastrojów. Próg radzeniasobie z frustracjami jest u tych dzieci niższy, co potęguje jeszcze bardziej ich nieustępliwość. Inne cechy emocjonalne. Dzieci nadmiernie pobudliwe mają szczególne tendencje do pewnych agresywnych zachowań i generalnie, bardziej niż inne dzieci, są narażone na niebezpieczeństwa czyhające ze strony otaczającego środowiska. Gdy coś im zagraża, wycofują się lub próbują dominować, często okazując agresję. Dzieci te wyróżnia pewna powierzchowność uczuć i nie potrafią wyciągać wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do osłabienia poczucia pewności siebie. Brak wiary w siebie wynika również z zahamowania rozwoju poszanowania własnej godności. W skrajnych przypadkach brak pewności siebie może prowadzić do uczuć paranoicznych.
Model snu
Niegdyś uważano, że u dzieci nadmiernie pobudliwych występują zaburzenia snu. Nie jest to cała prawda, ponieważ wiele dzieci nadpobudliwychśpi bardzo twardo. Jednak występują u nich pewne znamienne cechy. Tedzieci, które śpią twardo, dużo mówią przez sen lub przeżywają koszmary senne, a czasem nawet lunatykują. Inne mają kłopoty z zaśnięciem lub częstobudzą się w nocy. Jeszcze inne to ranne ptaszki, które od 5-6 rano są już na nogach.
Apetyt
U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują zakłócenia apetytu.Niektóre mają wzmożony apetyt lub pragnienie. Wynika to z potrzeby uzupełnianiaogromnych pokładów energii, zużywanych w ciągu całego dnia.Inne jedzą mało lub grymaszą w czasie jedzenia,okazując z reguły swoje preferencjeco do konsystencji pożywienia. Z mojego doświadczenia wynika, że większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi od wczesnego dzieciństwacierpi na pewnego rodzaju zaburzenia apetytu.
Mowa
Kolejną cechą wyróżniającą dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jestopóźnienie rozwoju mowy wyrazistej. W pierwszym roku życia u tych dziecimowa rozwija się prawidłowo, zahamowania następują dopiero wraz z pojawieniemsię struktur zdaniowych. Wiele dzieci ma też kłopoty z artykulacją.Trudności z wymową powodują problemy językowe w szkole związanez mówieniem, czytaniem czy pisaniem.
Jeśli zauważysz, że Twoje dziecko ma problemy ze skupieniem się przez dłuższy czas na jakiejś czynności, a przyswajanie nowych umiejętności przychodzi mu z trudem, być może Twój maluch cierpi na ADD. ADD, czyli Attention Deficit Disorder to schorzenie powodujące deficyt koncentracji u dzieci. Wbrew obiegowej opinii większość matek dzieci z ADD nie paliła i nie piła w ciąży. Nierzadko dzieci już na sali porodowej sprawiały wrażenie „ niesamowicie przytomnych”, rozglądały się dokoła” szeroko otwartymi oczyma”. Jednak już w najwcześniejszym okresie niemowlęcym były niezwykle absorbujące, bardzo krzyczały, spały niewiele. Dzieci z deficytami uwagi w okresie niemowlęcym sa bardzo absorbujące: chcą żeby się nimi ciągle zajmować. W pierwszym roku życia dużo krzyczą i płaczą, kiedy coś im przeszkadza, co często skłania otoczenie do przypuszczenia, że przyczyna są tzw kolki. Niektóre niezbyt lubią się przytulać i pieścić, a w każdym razie nie w tym stopniu, w jakim by sobie życzyli rodzice. Wiele z nich bardzo wcześnie próbuje stawać, okres raczkowania jest często bardzo krótki albo dziecko go „przeskakuje”. Samodzielne chodzenie rozpoczyna się zwykle przed 12 miesiącem życia, niekiedy nawet już w 7 albo 8 miesiącu życia. Także bieganie przychodzi dzieciom z łatwością. Nie boja się wdrapywać na wysoki sprzęt. O takich dzieciach mówi się , że wszędzie ich pełno. Są niezwykle żywe, w ciągłym ruchu, ciągle czegoś dotykają, szarpią, wyciągają książki z półek, kręcą pokrętłami radia. W okresie wczesnodziecięcym dzieci z ADD są z reguły pogodne, wesołe otwarte wobec innych, chociaż zdarzają się kapryśne i płaczliwe. Na początku drugiego roku życia z niektórymi można sobie jeszcze poradzić, ale od 18 miesiąca robią się „ po prostu nie do zniesienia”. Rozwój mowy rozpoczyna się bardzo wcześnie: dzieci szybko przyswajają sobie bogate słownictwo, intonacja i melodia wypowiedzi są niekiedy zaskakująco prawidłowe ( „ mówi jak stary” ). Jednakże w niektórych przypadkach jest odwrotnie: mowa rozwija sie późno, dziecko robi błędy w wymowie, długo zachowuje dziecięce spieszczanie i zniekształcanie, wzorce gramatyczne przyswaja sobie z błędami. Wraz z przyswojeniem mowy , rozpoczyna się okres nieopanowanego trajkotania: dziecko ciągle zadaje pytania, paple nieustannie i często bez związku ( co zwraca uwagę otoczenia zwłaszcza do 4 roku życia); przerywa wtrąca się , przeszkadza kiedy mówią inni, albo w kółko zadaje to samo pytanie. Od drugiego roku życia u wielu dzieci nadzwyczajna aktywność przyjmuje jeszcze wyraźniejsze formy. Nie potrafią one właściwie ocenić niebezpieczeństwa, robią wrażenie bardzo odważnych, a niekiedy niezrównoważonych czy rozkojarzonych. Ich zachowania są ryzykanckie, gwałtowne , nieopanowane. Potrzeba ruchu i coraz to nowych doświadczeń nie pozwala dzieciom usiedzieć spokojnie na miejscu. Wiele dzieci wcześniej zaczyna wskazywać niebywałą krnąbrność i przekorę. Ataki złości zdarzają się przy najdrobniejszych okazjach, dziecko jest krzykliwe. Kiedy dziecko jest małe i budzi się bardzo wcześnie rano, to i ta samodzielność prowadzi niekiedy do poważnych problemów: malec wykorzystuje czas kiedy nie jest pilnowany, na śmiałą realizację swoich „ fantazji”. Kiedy dziecko przebywa tylko z jedną osobą, można sobie jakoś z nim poradzić . Ale gdy w pobliżu pojawia się drugi rodzic lub braciszek czy siostrzyczka, maluch wyraźnie się „nakręca” . Im większa grupa, im dłużej sytuacja trwa tym trudniej „utrzymać w ryzach” takie dziecko, zmienia pozycję , wszędzie wpycha ręce, próbuje coś zmajstrować, kruszy np. ciasteczka itd. Rodzice takiego dziecka wcześnie zaczynają unikać wizyt rodzinnych , skracają wizyty na zakupach.
U dzieci z ADD uderzające jest to, że zdają się bardzo szybko rozpoznawać, czy osoba z która mają do czynienia, ma nad nim przewagę i czy je lubi, czy nie. Inna cecha w ADD jest potrzeba jak najwcześniejszego usamodzielnienia się : przy czym dziecko chce robić tylko to na co ma ochotę.
Mowa
Szacuje się, że u ok. 60% dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występująpewne zaburzenia we wczesnym rozwoju mowy. Choć w pierwszym roku życia jej rozwój przebiega prawidłowo, to w dalszym etapie rozwój mowy wyrazistej jest opóźniony. Zwykle dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi tworzą specyficzny słownik mowy słyszanej i mogą zrozumieć to, co mówią członkowie rodziny lub inne osoby, z którymi mają kontakt. Zdolność dziecka do wypowiadania się jest często opóźniona. Tworzenie zdań złożonych z dwóch czy trzech słów następuje zwykle później, dopiero około 3. roku życia. Widziałem wiele dzieci mających izolowane opóźnienie mowy do 5.-6. roku życia, zanim nie pojawiła się mowa wyrazista, co mogło być spowodowane zaburzeniami koncentracji uwagi. Rodzice dziecka z izolowanym opóźnieniem rozwoju mowy błędnie sądzą,że ich pociecha ma przyrośnięty język. Przyrośnięcie języka dotyczy dzieci, które mają bardzo krótkie wędzidełko, czyli pasmo tkanki pod językiem. U większości ludzi, wędzidełko leży z tyłu i przymocowuje język do dna jamy ustnej. Niektóre dzieci rodzą się z wędzidełkiem wysuniętym do przodu, co ogranicza ruchy wykonywane przez język (Bywają tak krótkiewędzidełka, że uniemożliwiają unoszenie języka do góry. Wtedy głoski wymagające pionizacji języka (ruch do góry) nie są wymawiane prawidłowo, na przykład l, r, sz, ż, cz, dz. (przyp. tłum.)). Nie ma to jednak związku z zaburzeniami koncentracji uwagi.Trudności z mową to nie tylko niemożność wytworzenia pewnych dźwięków i zgłosek, lecz również opóźnienie w konstruowaniu odpowiednich zdań i właściwej składni. U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występuje ryzyko pojawienia się ciągłych trudności w wypowiadaniu pewnychsłów i budowaniu zdań. Dziecko mające takie problemy często mówi \”kamaron\” zamiast \”makaron\”, \”mlemoniada\” zamiast \”lemoniada\” oraz \”piłka łapę\”zamiast \”łapię piłkę\”. Mowa jest jedną z wyższych funkcji charakterystycznych dla człowieka i oczywiście odróżniającą nas od zwierząt. Zdolność komunikowania się za pomocą mowy wyróżnia nas w świecie przyrody. Dzięki niej możemy przekazywać sobie wzajemnie nasze myśli. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi są w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia problemów z mową i posługiwaniem się językiem. Kłopoty z mową zaczynają się zwykle w okresie przedszkolnym, natomiast problemy z językiem ujawniają się przeważnie w okresie szkoły podstawowej. Zaburzenia języka pisanego to przede wszystkim brak umiejętności wyrażania myśli na piśmie. Wypracowania dziecka z tym problemem są zwykle bardzo konkretne, treści przekazywane dosłownie, w telegraficznym skrócie.Niewielka część problemów związanych z mową występuje w postaci jąkania się. Chodzi tu o jąkanie wynikające z zaburzeń pamięci krótkotrwałej dziecka. Dziecko, wyrażając myśl, ma problemy z utrzymaniem w pamięci jej poszczególne elementy na tyle długo, aby wypowiedzieć ją w całości. Często,dochodząc do końca procesu myślowego, przekonuje się, że zapomniało,o czym mówiło na początku, i próbuje jeszcze raz sformułować swoją myśl.W większości przypadków terapia mowy pomaga zlikwidować problem,a często dochodzi do samoistnego jego ustąpienia. Nie ulega wątpliwości, że dziecko z poważnymi zaburzeniami mowy lub języka będzie w grupie zwiększonego ryzyka powstania specyficznych trudności w nauce, zarówno w czytaniu, pisaniu, jak i literowaniu. Obecnie nie ma dowodów na to, że u dziecka z zaburzeniami mowy lub języka wystąpi izolowany problem z matematyką. Wielu specjalistów podkreśla, że ośrodek mowy jest zlokalizowany w lewej półkuli mózgu, natomiast ośrodek odpowiedzialny za obliczenia matematyczne znajduje się w prawej półkuli.
Jak powszechna jest nadpobudliwość?
Znawcy przedmiotu różnią się w ocenie częstotliwości jej występowania, różnice te są jednak niewielkie. Nadpobudliwość wykazuje 6-10% dzieci w wieku do lat dziesięciu, przy czym u chłopców zdarza się to częściej niż u dziewcząt. Odpowiednia proporcja wynosi 4:1. Osoby cierpiące na deficyt uwagi nie w pełni rozumieją i zapamiętują konkretne instrukcje i bardziej ogólne informacje. Stąd konieczność częstego ich powtarzania i przekazywania wiadomości na różne sposoby, tj. ustnie, pisemnie, a nawet w formie schematów lub obrazków. Na początku należy określić, jak długo dziecko jest w stanie utrzymać koncentrację, by następnie dostosować zadania do jego możliwości. Czasem wymaga to podzielenia zdania na mniejsze części, z którymi pacjent będzie sobie w stanie poradzić. Kiedy już ułożymy realistyczny plan pracy, powinniśmy konsekwentnie wymagać od dziecka wykonania zadań, co z jednej strony daje mu poczucie, że coś osiąga, a z drugiej – nie pozwala zasłaniać się trudnościami z koncentracją uwagi w celu uniknięcia pracy.
Dzieciom z deficytem uwagi potrzebny jest jasno określony i stały plan zajęć. Wymagają pomocy przy opracowywaniu rozkładu zajęć dzielenia zadań na mniejsze części., które należy po kolei wykonywać. Od czasu do czasu trzeba zapytać dziecko o to, co właśnie zrobiło, jak mogło postąpić inaczej i dlaczego inni ludzie zareagowali w ten czy inny sposób. Szczególnie najmłodsze dzieci dobrze reagują na ustalenie ścisłych, jasnych i konsekwentnie przestrzeganych zasad.
Dziecko mające trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi wydaje się gorsze w porównaniu z rodzeństwem i w konsekwencji może stać się kozłem ofiarnym, którego rodzina obwinia za wszystkie niepowodzenia. Gdy zostanie postawiona diagnoza, rodzice czasem czują się winni, że nie zrozumieli odpowiednio szybko sytuacji, natomiast inne dzieci w rodzinie nie mogą nie przyjąć jej do wiadomości, uważając za wymówkę dla niewłaściwego zachowania skupiającego uwagę rodziców. Niezbędne jest ustalenie konsekwentnych zasad postępowania, które można narzucić młodszym dzieciom, jednak w przypadku nastolatków należy je negocjować. Pomocne może okazać się spisanie zasad, a dobre zachowanie należy niezwłocznie nagradzać pochwałą. W niektórych przypadkach przydaje się terapia lub poradnictwo rodzinne, uczestniczenie w spotkaniach grup rodziców, a także trening umiejętności wychowawczych. Większość dzieci z deficytem uwagi uczy się w normalnych szkołach, gdzie ich trudności stanowią wyzwanie dla nauczycieli. Jeśli chcą oni pomóc tym dzieciom w nauce, muszą stosować wobec nich indywidualne podejście. Nauczyciel może posadzić dziecko, tam gdzie nic nie będzie rozpraszało jego uwagi, zapewnić mu miejsce, gdzie będzie mogło w ruchu wyzwolić nadmiar energii lub ustalić jasne zasady postępowania i nagrody za dobre sprawowanie. Czasem kartka lub obrazek przyklejony do ławki skutecznie przypomina dziecku o odpowiednim zachowaniu w szkole, czyli np. o tym, żeby zamiast krzyczeć i kręcić się po klasie podnosiło rękę i siedziało na swoim miejscu. Pomocne może być także regularne powtarzanie poleceń i zapisywanie ich na tablicy, podobnie jak pilnowanie, czy dziecko robi notatki i zapewnienie mu spokojnego miejsca do nauki. Dobre efekty daje również podzielenie nauki na krótkie etapy przerywane jakąś formą aktywności (w tym także pozwoleniem na opuszczenie co jakiś czas klasy), a także udzielanie krótkich wskazówek, które są często powtarzane.
Bibliografia:
- Gordon Serfontein: TWOJE NADPOBUDLIWE DZIECKO. Prószyński i S-ka SA WARSZAWA 1999 r.
- David Pentecost: Wychowanie dziecka z ADHD i ADD. Wyd. Fraszka Edukacyjna.
- Cordula Neuhaus: Dziecko nadaktywne. Warszawa 2003