Badanie logopedyczne w oparciu o kartę diagnozy, test i kwestionariusz logopedyczny

Badanie logopedyczne w oparciu o kartę diagnozy, test i kwestionariusz logopedyczny autorstwa J. Falany- Kozłowskiej.

Badanie logopedyczne- diagnoza logopedyczna to określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu. Objawy ustala się na podstawie danych z obserwacji i wywiadu, prób i testów językowych. W zależności od wyników badań uzupełniających (np. psychologicznych, pedagogicznych, neurologicznych, audiologicznych, ortodontycznych, foniatryczny) dokonuje się ich oceny jakościowo-ilościowej. Przed przystąpieniem do badania logopedycznego niezbędne jest nawiązanie kontaktu z pacjentem, zagwarantowanie mu poczucia bezpieczeństwa (pacjent nie może być zawstydzony, odczuwać, że jest oceniany, krytykowany; musi mieć pozytywny stosunek do badającego; odczuć jego akceptację. Badanie nie może być męczące, wyczerpujące pacjenta. Czas badania należy dostosować do jego indywidualnych możliwości, kondycji psychofizycznej itp. w razie potrzeby należy rozłożyć w czasie, bądź powtórzyć. Dobór metod i narządzi diagnostycznych zależy od rodzaju zburzenia, stopnia nasilenia objawów, wieku i możliwości psychofizycznych pacjenta. Każde badanie logopedyczne – a nie tylko takie, które budzi wątpliwości co do trafności diagnozy – powinno być uzupełnione danymi z badań specjalistycznych.

Zgodnie z obowiązującą procedurą poznania naukowego każda czynność diagnostyczna wymaga przejścia przez pewne ustalone etapy.

POSTAWIENIE PROBLEMU
WYSUNIĘCIE HIPOTEZY
WERYFIKACJA HIPOTEZY

SCHEMAT BADANIA LOGOPEDYCZNEGO

OKREŚLENIE PROBLEMU

Badanie wstępne:

wywiad,
obserwacja,
orientacyjne badanie mowy.

Badanie uzupełniające

FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

Badania podstawowe:

badanie rozumienia,
badanie mówienia,
badanie czytania i pisania.

WERYFIKACJA HIPOTEZY

Etap I – logopeda zbiera informacje, które mają mu umożliwić postawienie wstępnego rozpoznania (zorientowanie się, czy zgłaszane przez pacjenta problemy mają charakter patologiczny i wstępne określenie rodzaju zburzenia) oraz pomóc w wytypowaniu potencjalnych przyczyn obserwowanego zjawiska.
Celem II etapu jest potwierdzenie wstępnej diagnozy, czyli wcześniejszych przypuszczeń dotyczących rodzaju i przyczyn występujących zaburzeń mowy. Służą temu szczegółowe badania logopedyczne i specjalistyczne. Etap ten kończy się konkretnym rozpoznaniem zjawiska logopedycznego (nazwaniem problemu, z którym pacjent zgłosił się do logopedy), pozwalającym na opracowanie indywidualnego programu terapii.
Na III etapie – „weryfikacji hipotezy” – ustala się program terapii i prowadzi ją zgodnie z właściwa dla danego zburzenia metodyka postępowania logopedycznego. Do weryfikacji wcześniej sformułowanej hipotezy dochodzi w czasie trwania terapii. O jej trafności świadczą bowiem efekty prowadzonej terapii logopedycznej. Jeżeli ich nie m należy od początku przeprowadzić postępowanie diagnostyczne lub zmienić program terapii (w tym szczególne metody pracy).

Badanie logopedyczne w oparciu o kwestionariusz obrazkowy, test logopedyczny i kartę diagnozy autorstwa J.Falana- Kozłowskiej. W celu stwierdzenia na czym polega problem pacjenta przeprowadza się obserwację, wywiad, orientacyjne badanie mowy i badanie uzupełniające. Niewątpliwie wielkie znaczenie dla przeprowadzenia rzetelnej diagnozy ma właściwie skonstruowana karta diagnozy logopedycznej w oparciu o którą przeprowadza się badanie logopedyczne.

Etap I Wywiad

Wywiad ( w przypadku małych pacjentów)służy zgromadzeniu informacji na temat:

środowiska rodzinnego pacjenta (wykształcenie rodziców, informacji o rodzeństwie pacjenta, o przebiegu rozwoju mowy u członków najbliższej rodziny itp.)
rozwoju psychofizycznego dziecka:

przebiegu ciąży i porodu ( która ciąża, jaki poród, waga urodzeniowa dziecka, punktacja Agp)
przebieg rozwoju fizycznego dziecka ( czas, w którym dziecko zaczęło samodzielnie siedzieć, chodzić itp.)
przebieg rozwoju mowy (gaworzenie, pierwsze wyrazy, pierwsze zdania, powstanie i przebieg zaburzeń mowy itp.)

środowiska przedszkolnego i szkolnego
charakterystyki i zachowanie dziecka

Etap II Badanie Mowy

mowa czynna i bierna ( sprawdzenie ekspresji mowy, rozumienia mowy, używania form gramatycznych, sprawdzenie słownictwa biernego i czynnego, tempa mowy, fonacji, oddychania podczas mówienia)
słuch fonematyczny (różnicowanie głosek opozycyjnych w sylabach, wyrazach, sprawdzenie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, pamięci słuchowej, kinestezji artykulacyjnej)
sprawność narządów artykulacyjnych ( języka, warg i podniebienia)
artykulacja poszczególnych głosek

Ponadto przeprowadzamy badania uzupełniające. Sprawdzamy:

tor przełykania, ponieważ wszelkie nieprawidłowości w wytworzeniu się sposobu połykania (występowanie tzw. dysfunkcji połykowej, inaczej „infantylnego połykania”) powodują deformacje zębowo-zgryzowe i przyczyniają się do zaburzeń artykulacji. Przy prawidłowym połykaniu czubek języka opiera się o wałek dziąsłowy. W przypadku „infantylnego połykania” spoczywa on płasko na dnie jamy ustnej lub wsuwa się między zęby. Powoduje to deformacje zgryzu (zgryz otwarty) i uniemożliwia pionizację języka, co sprzyja powstawaniu wad artykulacyjnych. W celu zbadania funkcji połykowej prosi się pacjenta o przełknięcie śliny i jednocześnie obserwuje położenie języka i ruchy warg. Charakterystyczne jest to, że przy nieprawidłowym przełykaniu dziecko mocno zaciska wargi.
lateralizację (badanie orientacyjne). Lateralizacja, inaczej stronność – to przewaga czynnościowa jednej strony ciała. Zawiązana jest ona ze specjalizacją półkul mózgowych. Lateralizacja może być prawostronna, lewostronna, skrzyżowana, nieustalona (słaba).W ocenie tej funkcji bierze się pod uwagę dane z wywiadu, obserwacji i testów wystandaryzowanych. Szczególną uwagę zwraca się na ustalenie dominacji oka i ręki. W wywiadzie należy dopytać się o występowanie w rodzinie leworęczności, bądź zjawiska skrzyżowanej lateralizacji.

Obserwacja obejmuje:

reakcje spontaniczne i odruchowe (sięganie po przedmiot),
proste czynności wyuczone (np. trzymanie ołówka, kozłowanie piłki),
czynności złożone (np. krojenie noże, podlewanie kwiatów).

We wszystkich tych czynnościach zwraca się uwagę na to, która ręka jest dominująca, a także ocenia się siłę tej dominacji (o sile świadczy to, że dziecko większość lub wszystkie czynności wykonuje tą samą ręką). Dominację nogi ustal się w próbach typu: podskocz na jednej nodze, kopnij noga piłkę itp. O dominacji oka świadczy ilość wyborów oka tzw. „silniejszego”. Dominację oka można zbadać podczas wykonywania przez pacjenta czynności wymagających patrzenia tylko jednym okiem, np. patrzenie przez dziurkę od klucza, zaglądanie do butelki itd. W praktyce stosowane są różne próby, a nawet wystandaryzowane testy do badanie lateralizacji. Dokładnie opisuje je M. Bogdanowicz (1992).

analizę i syntezę wzrokową,
orientację przestrzenną (badanie orientacyjne),
słuch fizjologiczny (badanie orientacyjne), które polega na badaniu reakcji na bodźce dźwiękowe.

U małego dziecka prawidłowy słuch stwierdza się wtedy, gdy dziecko wzrokiem poszukuje źródła dźwięku, zwraca się ku niemu tułowiem i głową, gdy występują reakcje słuchowo-ruchowe.U dzieci starszych stan słuchu określa się na podstawie badania możliwości rozumienia mowy i szeptu. Badanie to polega na powtarzaniu wyrazów i zdań, wypowiadanych przez badającego z różnych odległości, przy czym każde ucho bada się oddzielnie. Uniemożliwia się badanemu odczytywanie mowy z ruchów ust (ustawia się badanego bokiem lub badający zasłania usta kartką). Za normalny słuch uznaje się stan, w którym szept jest słyszany z odległości 6m Istnieje wiele sprawdzonych testów do orientacyjnego pomiaru słuchu, np. Karta orientacyjnego badania słuchu w zależności od wieku dziecka G. Linder; Próby do orientacyjnego badania słuchu I. Styczek. W przypadku jakichkolwiek podejrzeń, które pojawią się wtoku badania należy dziecko skierować na badanie audiologiczne.

Do wykrywania wad wymowy i symptomów dyslektycznych u dzieci od 5 do 8 roku życia oraz do wykrywania problemów związanych z obniżoną pamięcią słuchową głosek , sylab , wyrazów i zdań służy test logopedyczny autorstwa J. Falana- Kozłowskiej, który bada również zaburzenie tzw. kinestezji artykulacyjnej występujące bardzo często u dzieci, u których wady i (lub ) zaburzenia mowy ustąpiły, ale w dalszym ciągu występują problemy w trudnych przejściach artykulacyjnych szczególnie w obrębie głosek dentalizowanych oraz głosek r – l – j z odbiciem w pisaniu ( błędy dysortograficzne ).
Materiał językowy dobrany został ze względu na stopień trudności i przeznaczony jest dla 3 grup językowych.

dzieci powyżej 5 roku życia
dzieci powyżej 6 roku życia
dzieci powyżej 7 – 8 roku życia

Stosownie do przedziału wiekowego test składa się z kilku części badających różne płaszczyzny logopedyczno – językowe. Niektóre części są takie same dla poszczególnych
przedziałów wiekowych. Uniwersalny charakter mają część I , II i III testu.

Część I Badanie nazywania.
Służy do sprawdzenia umiejętności nazywania oraz do oceny poprawności poziomu artykulacji wszystkich głosek języka polskiego (również dla dzieci jeszcze młodszych – poniżej 5 roku życia ). Służy do tego celu kwestionariusz obrazkowy, który zawiera 95 ilustracji rzeczowników uwzględniających położenie każdej głoski w 3 lub 2 pozycjach w wyrazie. Głoski dźwięczne występują w 2 pozycjach w wyrazie ( nagłos, śródgłos czyli początek i środek wyrazu).
Głoski bezdźwięczne występują w 3 pozycjach w wyrazie ( nagłos, śródgłos, wygłos czyli początek, środek i koniec wyrazu ).
Część II Badanie różnicowania głosek w sylabach i w wyrazach.

Jest przeznaczona dla wszystkich grup wiekowych i zawiera zbiór sylab i wyrazów z głoskami opozycyjnymi takimi jak :
w-f, b-p, d-t, g-k, z-s, dz-c, ż – sz, dż-cz, ź – ś, dź – ć, s – sz, z-ż, c-cz, dz-dż, ś-s, ź-z, ć-c, dź-dz, ś-s z, ź-ż, ć-cz, dź-dż.
sz-cz, ż-dż, ś-ć, ź-dź, c-s, dz-z, s-t, c-t, z-d, dz-d, sz-t, cz-t, ż-d, dż-d, s-f, z-w, l-j, r-l, r-j, r-ł, w-ł, m-n, n-ń, k-t, g-d, f-h, w-h.
Badana głoska w sylabach i wyrazach jest podkreślona kolorem czerwonym.
Część III Badanie sprawności aparatu artykulacyjnego ( języka i warg ).

Przeprowadza się za pomocą kwestionariusza, który zawiera 7 podstawowych prób diagnozujących sprawność aparatu mowy.
Próby te są przedstawione za pomocą zdjęć i są to:

przy szeroko otwartych ustach (tak jak do samogłoski a) zawiń czubek języka na górną, a następnie na dolną wargę
przy szeroko otwartych ustach wysuń język z buzi, a następnie energicznie go skurcz, tak aby czubek języka nie podniósł się do góry
przy szeroko otwartych ustach podnieś język do środka wałka dziąsłowego górnego i wypowiedz głoskę L (język musi być wyprostowany)
zrób koci grzbiet: ułóż czubek języka na dole (za dolnymi zębami), a środek języka ułóż w łuk, aby nastąpiło zwarcie z podniebieniem
wysuń język na brodę najdalej jak potrafisz. Nakryj go górną wargą i dmuchaj na środek języka
ułóż usta w dzióbek ( wymowa samogłoski u), a następnie w słoneczko (wymowa samogłoski i)
przy złączonych zębach, ułóż usta w ryjek ( usta do przodu) i słoneczko ( usta rozciągnięte)

W ogólnej ocenie stanu anatomicznego i funkcjonowania narządów mowy należy również uwzględnić następujące cechy:

wielkość i grubość języka, czy nie występują na nim blizny,
długość i plastyczność wędzidełka podjęzykowego (czy język nie jest „przyrośnięty”),
wielkość migdałków podniebiennych (czy nie występuje przerost migdałka gardłowego),
deformacje podniebienia twardego (zbyt mocno wysklepione, tzw. „podniebienie gotyckie” lub spłaszczone, ograniczające ruchy języka; czy nie ma rozszczepu podniebienia miękkiego lub twardego),
budowę przegrody nosowej (czy nie jest skrzywiona),
budowę jamy nosowej (jej drożność, czy nie występują przewężenia),
pracę zwierającego pierścienia gardłowego,
pracę mięśni wewnętrznych krtani, służących m.in. do obsługi wiązadeł głosowych.

Część IV , V i VI. Są zróżnicowane dla różnych grup wiekowych.

Część IV. Badanie pamięci słuchowej.
Zawiera ciągi sylabowe, wyrazowe, oraz zdania i wierszyki do powtarzania i zapisywania ze słuchu ( dla dzieci starszych ).
Dla przykładu poniżej przedstawione zostaną próby do badania pamięci słuchowej dzieci 5-cio letnich.

Grupa wyrazów:

lama- lasek-lato
wada-wata-wazon
szafa-szatnia-szaszłyk i inne.

Zdania:

Grzesio jest dyżurnym.
Magdę boli gardło.
Na poczcie sprzedają znaczki. I inne

Wierszyki:

Przedszkolaczek mały, duży wie do czego mydło służy. I inne
Część V . Badanie kinestezji artykulacyjnej.
Zawiera układy sylab do powtarzania , z głoskami opozycyjnymi takimi jak :
sz- s-ś , ż-z-ź , cz-c-ć , dż-dz-dź , r-l-j , k-t-g . Badane głoski opozycyjne są podkreślone kolorem czerwonym. Próba ta przeznaczona jest dla dzieci od 6 roku życia.
Część VI. Badania analizy i syntezy słuchowej.

Zawiera listę wyrazów do wyodrębniania :

głoski na początku ( nagłos )
głoski na końcu ( wygłos )
oraz podziału wyrazu na :
sylaby
głoski

Test powinien być przeprowadzony w odpowiednich warunkach: w pomieszczeniu wyciszonym, sprzyjającej atmosferze stwarzającej dobry wzajemny kontakt pomiędzy badającym, a badanym oraz umożliwiającej koncentrację uwagi dziecka na wykonywanych poleceniach. Wszystkie próby zawarte w teście są tak dobrane, aby wykryć najmniejsze deficyty. Wykonanie przez dziecko wszystkich prób prawidłowo jest podstawą do postawienia pozytywnej diagnozy. Nawet najmniejsze błędy wskazują na problem, z którym należy zgłosić się do specjalisty.

Na podstawie danych uzyskanych z obserwacji i wywiadu, orientacyjnego badania mowy oraz wyników badań uzupełniających i podstawowych formułuje się hipotezę dotyczącą rodzaju i przyczyn zaburzenia. W celu uzyskania pełniejszych danych – jeżeli zachodzi taka potrzeba – kieruje się pacjenta na badania specjalistyczne do lekarza, psychologa, pedagoga lub innych specjalistów.

Bibliografia:

G. Jastrzębowska, Podstawy Teorii i Diagnozy Logopedycznej, Opole 1998;
A. Lewicki, Psychologia Kliniczna, Warszawa 1978;
I. Styczek, Badanie i Kształtowanie Słuchu Fonematycznego, Warszawa 1982;
I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1980.