ROZWÓJ MOWY DZIECKA A WADY WYMOWY

Mowa odgrywa poważną rolę w kontaktach społecznych człowieka. Są one możliwe dzięki umiejętności mówienia, ale też rozumienia mowy. Mowa jest kluczem do wiedzy, ale także ważnym czynnikiem kształtującym osobowość ludzką.

Rozwój mowy

Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat, zaś dzięki umiejętności mówienia może wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia.
Prawidłowy rozwój mowy przebiega ściśle określonymi etapami, które mają swoje charakterystyczne cechy i określony czas pojawiania się. Wymowę poszczególnych głosek dziecko przyswaja stopniowo, od najłatwiejszych do najtrudniejszych pod względem artykulacyjnym.

Rozwój mowy dziecka przebiega w czterech etapach:

okres melodii (0-1 r.ż.) Wyróżniamy tu dwa bardzo ważne dla rozwoju mowy podokresy – okres głużenia i okres gaworzenia. W okresie głużenia, pojawiającym się w 3 miesiącu życia, dźwięki wydawane przez dziecko są przypadkowe, nie wyuczone. Jest to objaw właściwego funkcjonowania układu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Zjawisko głużenia występuje również u dzieci głuchych. Gaworzenie jest zjawiskiem świadomym, jest formą ćwiczeń w wytwarzaniu dźwięków. Gaworzenie jest formą zabawy, która sprawia dziecku przyjemność. W tym okresie dziecko zaczyna realizować następujące dźwięki: a, e, i, m, p, b, t, d, j;
okres wyrazu (1-2 r.ż.) Dodatkowo pojawiają się następujące głoski: y, o, u, pi, n, ń, ś, k, ki. W tym okresie dziecko wykazuje niepowtarzalną gotowość do naśladowania mowy. Oczywiście naśladuje zarówno mowę poprawną jak i wadliwą. Dlatego tak ważne jest, w jaki sposób rodzice zwracają się do dziecka.
okres zdania (2-3 r.ż.) Dodatkowo pojawiają się głoski: ę, ą, mi, f, w, fi, wi, ź, ć, dź, g, gi, h, l, li, ł. Dziecko zaczyna budować zdania. Początkowo są to zdania proste, jednak w miarę upływu czasu stają się one coraz bardziej złożone. Dziecko wzbogaca swój słownik.
okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.)
< ok. 3-4 r. ż. dodatkowo: „s, z, c, dz”;
< pod koniec 4 r. ż.: „r”;
< między 4 a 5 r. ż. : „sz, ż, cz, dż”

W tym okresie dziecko powinno zdobyć umiejętność wymawiania pełnego zasobu głosek języka polskiego. Dziecko pogłębia umiejętność stosowania zasad gramatycznych. W tym okresie powstają pełne uroku neologizmy dziecięce.
W rozwoju mowy dzieci występują różnice indywidualne. W przypadku niewielkich odstępstw od podanych norm nie należy się martwić, natomiast w przypadku jakichkolwiek wątpliwości lepiej skontaktować się ze specjalistą.

O dziecku trzyletnim, które nie wymawia jeszcze głoski „r” lub głosek „s, z, c, dz” – nie powiemy, że mówi wadliwie, pomimo iż ta wymowa odbiega od normy. Jest to bowiem wymowa typowa dla tego okresu rozwojowego. Należy jednak podkreślić, iż do rozwojowo niedojrzałych form wymowy dziecięcej nie zalicza się, i to bez względu na wiek dziecka, deformacji, czyli zniekształceń głosek.
Reasumując, o zaburzeniach rozwoju wymowy możemy mówić wtedy, gdy dziecko wypowiada:

dźwięki nie należące do zasobu języka polskiego, w tym również wszelkiego typu deformacje głosek, np. boczne ułożenie języka w trakcie artykulacji głosek dentalizowanych, wsuwanie języka między zęby, wibrację języczka podczas wymawiania „r”
głoski nie będące wynikiem zastępowania głosek trudniejszych artykulacyjnie przez głoski łatwiejsze.

Definicja wad wymowy.

W literaturze można znaleźć dwa podejścia traktujące o definiowaniu wad wymowy.
Pierwszy kierunek – mający liczniejszych zwolenników – wadami wymowy nazywa tylko takie zjawiska, w których występują nieprawidłowości w realizacji fonemów.
Przedstawiciele drugiego kierunku rozszerzają definicję również na pozostałe elementy aktu mowy – oprócz nieprawidłowej wymowy głosek zaliczają też nieprawidłowości w realizacji elementów prozodycznych, np. akcent, melodię, rytm.

Niektóre przyczyny wad wymowy.

Najogólniej można powiedzieć, że istnieją dwie grupy czynników powodujących niewłaściwą wymowę: zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne.
Istnienie czynników zewnątrzpochodnych uwarunkowane jest środowiskowo. Przyczyna tkwi w otoczeniu dziecka. Wadliwa artykulacja powstaje w wyniku istnienia niewłaściwych wzorców językowych. Dziecko na drodze naśladownictwa przejmuje błędną wymowę głosek i wyrazów. Naśladownictwo może także dotyczyć złej realizacji prozodii wypowiedzi, czyli akcentu, rytmu, intonacji, jak również nosowania otwartego, gdy staje się zwyczajem przyjętym przez innych.

Należy tu także wspomnieć o wymowie gwarowej, czy błędach wymowy, jednak nie mają one charakteru patologii. Wystarczające jest zazwyczaj uzmysłowienie dziecku różnicy między jego wymową a normą.
W przypadku zaburzeń zewnątrzpochodnych wcześnie podjęte działania nad ich zlikwidowaniem powinny dać dobre efekty. Należy jednak pamiętać, że sytuacja takiego dziecka jest trudna, gdyż obcuje ono na co dzień z wymową jakiej usiłuje się pozbyć.

Do tej grupy należą również sytuacje, gdy zła wymowa wynika z niewłaściwej atmosfery w domu i postaw rodziców. Zdarza się, że u dziecka przedłuża się okres seplenienia fizjologicznego, ponieważ rodzice nie przywiązują wagi do jego wypowiedzi, a czasami wręcz celowo utrwalają taki sposób mówienia, zwracając się do niego „po dziecinnemu”. Znane są także przypadki, gdy następuje pogorszenie artykulacji w wyniku problemów w rodzinie. Najczęściej jest to chęć zwrócenia na siebie uwagi w sytuacji, gdy pojawia się młodsze rodzeństwo i związane z tym subiektywne poczucie odebrania przez nie miłości rodziców.

Czynniki wewnątrzpochodne tkwią w samym dziecku. Należą do nich:

zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka( język zbyt długi, zbyt krótki, zbyt gruby, nieprawidłowa budowa podniebienia (podniebienie gotyckie, roszczepy podniebienia), wady zgryzu (zgryz otwarty, zgryz skrzyżowany, przodozgryz, tyłozgryz, diastema itp.), rozrost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe;itp.
nieprawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych: brak pionizacji języka, niska sprawność języka, warg, żuchwy, zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe, trudności w koordynacji pracy wiązadeł głosowych z pracą nasady itp.
nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu: niedosłuch, wybiórcze upośledzenie słuchu.
nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego: zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, zaburzenia słuchu mownego, zaburzenia kinestezji artykulacyjnej;
czynniki psychiczne: brak zainteresowania mową innych, odczuwanie własnej artykulacji jako czynności męczącej i sprawiającej trudność; wypowiedzi są ograniczone, co z kolei nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi fonetycznej strony języka;

Diagnoza zaburzeń artykulacyjnych

W celu właściwego zaplanowania terapii logopedycznej konieczne jest wnikliwe zbadanie mowy. Badanie takie obejmuje: badanie czynności nadawania i rozumienia mowy, badanie artykulacji, słuchu fonematycznego, umiejętności pisania i czytania.
Podczas badania zwracamy uwagę na sposób oddychania, fonację, tempo i płynność mowy, poprawność form gramatycznych stosowanych przez dziecko, zasób słownictwa oraz umiejętność budowania dłuższych wypowiedzi.
Wstępem badania powinien być wywiad przeprowadzony z matką dziecka. Logopeda powinien wiedzieć, w jakiej rodzinie dziecko się wychowuje, czy w czasie ciąży jego matka nie przechodziła poważnych chorób, czy poród przebiegał prawidłowo, o czasie, czy dziecko urodziło się zdrowe, jak przebiegał jego rozwój psychoruchowy.
Dla diagnozy logopedycznej bardzo ważne są również badania uzupełniające:

zasadnicze (budowa i funkcjonowanie narządów artykulacyjnych oraz słuchu)
dodatkowe (neurologiczne, psychologiczne, ortodontyczne)
szczegółowe (zależnie od potrzeb i rodzaju zaburzenia).

Klasyfikacja zaburzeń artykulacyjnych

Kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru
mowy, trudności motoryczne, nieprawidłowe nawyki utrwalone w
okresie kształtowania się mowy (dyslalie): seplenienie, reranie,
nieprawidłowe wymawianie „k”, „g”, nosowanie.Dyslalie obejmują:
wadliwe wymawianie jednej, wielu lub wszystkich głosek, np. „r”
języczkowe;
opuszczanie dźwięków, np. krowa – kowa, stołek – tołek itp.;
zastępowanie głosek innymi, np. koło – toło , szafa – safa, rower – jowej;
mowa nosowa (nosowanie);
brak głosek miękkich, np. pies – pes;
palatalizacja (zmiękczanie głosek – „mowa dziecinna”), np. szczotkaściotka.

Opóźnienie rozwoju słowno-pojęciowego

dziecko ma ubogi słownik;
mało mówi i trudno nawiązuje kontakt słowny;
buduje zdania niepełne i niegramatyczne;
nie rozumie wielu pojęć;
ma trudności w analizie słuchowej;
jest nieśmiałe i zahamowane.

Brak dźwięczności w realizacji głosek dźwięcznych, wynikające z zaburzenia słuchu fonematycznego:

brak głosek dźwięcznych: b, d, g, w, z, ż, ź, np. zupa – supa, dama – tama, but – put;
mylenie głosek dźwiękopodobnych, np. c – s, cz – sz, dz – z, np. cena – sena, czapka – szapka, dzbanek – zbanek;
duże trudności w pisowni powyższych dźwięków.

Zniekształcenia niektórych głosek, spowodowana niedosłuchem:

zniekształcanie artykulacji niektórych głosek, szczególnie syczących i szumiących;
brak w ogóle niektórych głosek;
zaburzona melodia mowy;
zaburzona intonacja.

Jąkanie funkcjonalne wynikające z różnych przyczyn, np. z zaburzeń koordynacji narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego:

powtarzanie sylab, wyrazów;
napięcia mięśniowe, zahamowanie wypowiedzi;
oddech krótki przerywany lub zatrzymany;
współruchy mięśni twarzy, szyi, rąk, nóg;
podniecenie emocjonalne, pocenie się, czerwienienie;
mowa niewyraźna monotonna;
utrudniony, czasem uniemożliwiony kontakt słowny.

Przedstawiona powyżej skrócona klasyfikacja nie obejmuje wszystkich zaburzeń, ale najczęściej występujące.

Terapia logopedyczna

Korekcja zaburzonej artykulacji przebiega w ściśle określonych etapach oraz według określonych zasad. Przestrzeganie ich jest jednym z warunków skutecznej i szybkiej pracy terapeutycznej.

etapy pracy korekcyjnej

Etapy terapii logopedycznej to następujące po sobie w ściśle
ustalonej kolejności etapy pracy zmierzające do uzyskania prawidłowej artykulacji głoski oraz jej utrwalenia i automatyzacji.
Korekcja zaburzeń artykulacyjnych przebiega w następujących etapach:
I etap wstępny
II etap przygotowawczy
III etap właściwej pracy korekcyjnej, który dzieli się na:

wywołanie głoski
utrwalanie i automatyzacja artykulacji głoski.

Etap wstępny następuje po ustaleniu diagnozy i zorientowaniu się w możliwościach dziecka. Dotyczy on wyboru właściwej metody korekcji i ustalenia ogólnych zasad postępowania korekcyjnego.
Etap przygotowawczy stanowi zespół czynności przygotowujących dziecko z zaburzeniami artykulacyjnymi do etapu właściwej pracy korekcyjnej. Na tym etapie przeprowadza się ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia fonacyjne, ćwiczenia logarytmiczne, ćwiczenia słuchowe, przede wszystkim jednak ćwiczenia słuchu fonematycznego (dziecko musi nauczyć się różnicować nową głoskę z głoską nieprawidłowo artykułowaną) oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Ćwiczenia te stosuje się wybiórczo, usprawniając tylko to, co jest zaburzone i co najbardziej pomoże w uzyskaniu prawidłowej artykulacji danej głoski.
Na przykład, w przypadku zaburzonej artykulacji głoski „r” należy stosować takie ćwiczenia, które usprawniłyby przede wszystkim czubek języka.
Kolejny etap w korekcji zaburzeń artykulacyjnych to wywołanie prawidłowej wymowy głoski. Istnieje cały szereg metod wywoływania prawidłowej artykulacji głosek. Wszystkie z nich można podzielić na te, w wyniku zastosowania których pożądana artykulacja pojawia się:

samoistnie – do metod samoistnych należą: metoda usprawniania narządów mowy, metoda słuchowa, metoda wzrokowa, metoda wyjaśniania, metoda słów kluczowych, metoda czuciowa i metoda naturalna. Istotą tych metod jest to, że osoba wadliwie artykułująca jakiś dźwięk, w wyniku podjętych czynności sama dochodzi do artykulacji prawidłowej.
w wyniku przekształcenia innej głoski – można to czynić przyjmując za punkt wyjścia głoskę poprawnie artykułowaną (metoda substytucyjna) lub stosując serię dźwięków przejściowych (metoda stopniowego przybliżania).
niesamoistnie – metody niesamoistne to takie, dzięki którym właściwą głoskę uzyskujemy dopiero w wyniku zewnętrznej interwencji logopedy, który albo dotyka tych miejsc artykulacyjnych, które biorą udział w procesie produkowania danego dźwięku, albo układa narządy artykulacyjne w sposób charakterystyczny dla danej głoski. Należy do nich metoda uczulania oraz metoda mechaniczna.

Etap utrwalania to czynności zmierzające do uzyskania trwałego zapamiętania ruchów artykulacyjnych charakterystycznych dla danej głoski. Etap ten dzieli się na:

utrwalanie głoski w izolacji
utrwalanie głoski w sylabach
utrwalanie głoski w słowach
utrwalanie głoski w wyrażeniach
utrwalanie głoski w zdaniach
utrwalanie głoski w krótkich tekstach oraz w różnorodnym materiale językowym.

Etap automatyzacji ruchów narządów mownych stanowi ostatni etap pracy korekcyjnej przy usuwaniu zaburzeń artykulacyjnych. Chodzi o to, aby dziecko bez udziału świadomej kontroli wymawiało prawidłowo ćwiczone głoski. Ten etap terapii polega na ćwiczeniu artykulacji głoski w mowie spontanicznej. Stosuje się tu następującą kolejność ćwiczeń:

samodzielne opowiadanie treści obrazka, na którym znajduje się wiele przedmiotów, sytuacji itp. zawierających w swej nazwie ćwiczoną głoskę,
opowiadanie historyjek, składających się z kilku obrazków powiązanych ze sobą treściowo, w których występują, (ale już rzadziej), przedmioty o nazwach zawierających ćwiczoną głoskę,
zabawy, np. w sklep (dziecko jest raz sprzedającym, raz kupującym), w wycieczkę zwiedzającą miasto itp.

Ćwiczenia te są trudne i długotrwałe, gdyż przy tego typu wypowiedziach dziecko reaguje emocjonalnie, zwraca większą uwagę na treść wypowiedzi, a nie na to jak wypowiada ćwiczoną głoskę.

Zasady pracy korekcyjnej:

z. wczesnego rozpoczynania terapii;
z. indywidualizacji;
z. wykorzystania wszelkich możliwości dziecka;
z. kompleksowego oddziaływania;
z. aktywnego i świadomego udziału;
z. współpracy z najbliższym otoczeniem;
z. systematyczności;
z. stopniowania trudności;
z. utrwalania.

Jeśli proces rozwoju mowy przebiega prawidłowo, prawidłowo przebiega również proces myślenia dziecka, rozwój społeczny oraz rozwój osobowości. Ważne jest, aby rodzice mieli dużą świadomość powagi problemu i w sytuacjach, kiedy jest taka konieczność, szukali pomocy specjalisty. Jest wiele ćwiczeń (narządów artykulacyjnych, oddechowych, fonacyjnych, logorytmicznych czy słuchu fonematycznego), które wspomagają prawidłowy rozwój mowy. Oto niektóre z nich:

Ćwiczenia oddechowe

Wąchanie kwiatów – wdech i wydech takiej samej długości (wdech nosem – wydech ustami, usta ułożone w dziobek, jak przy wymowie głoski „u”);
Dmuchanie na płomień świecy tak, aby płomień nie zgasł (długi, spokojny wydech);
Dmuchanie na piłkę pingpongową, kulki z waty (mogą być zaczepione na nitkach), na wiatraczek;
Dmuchanie przez rurkę do szklanki z wodą;
Nadmuchiwanie balonów;
Dmuchanie na pasek papieru tak, aby papierek trzymany w ręce wychylał się jak najdłużej pod tym samym kątem;
Nadmuchiwanie baniek mydlanych, aby nie pękły;
Dmuchanie przez słomkę na rozlaną plamę farby tak, aby była jak największa;
Robimy tor ze sznurka, dmuchając turlamy umieszczone na nim korale, żołędzie itp.;
Rozsypujemy na stole kaszę, ryż lub groch i dmuchając układamy jakiś wzorek lub rozdmuchujemy na wszystkie strony;
Budujemy z klocków norkę, dmuchając wprowadzamy do niej papierowe myszki;
Budujemy domek z kart i dmuchamy na niego;
Huśtanie na brzuchu (w pozycji leżącej) ulubionej zabawki tak, aby ona nie spadła;
Stoimy w rozkroku kładąc ręce na biodrach. biodrach czasie wdechu łokcie odchylają się ku tyłowi, w czasie wydechu – przesuwają się do przodu, jednocześnie naciskają palcami brzuch;
Stoimy w rozkroku, wdech – unoszenie rąk bokiem do góry, wydech – powolne opuszczanie rąk;
Stoimy wyprostowani, unosimy ramiona wysoko – wdech, następnie zginamy kolana i pochylamy się luźno do przodu, głośno wydmuchując powietrze;
„Harmonijka” – dzieci stoją w małym rozkroku z rękoma na biodrach, wykonują skłon w bok, głęboko wciągają powietrze do płuc, drugą stronę tułowia rozciągają jak harmonijkę. Następnie wyprostowują się, wyciskając powietrze z harmonijki (potem druga strona); Tę samą zabawę można stosować w pozycji siedzącej ze skrzyżowanymi nogami i rękoma na karku;
Ćwiczenia oddechowe z jednoczesnym wypowiadaniem pojedynczych głosek np. naśladowanie szumu wiatru – „SZ” -z rękoma uniesionymi do góry, naśladowanie lecącego samolotu z rękoma uniesionymi, poruszaniem się po sali i wymawianiem głoski „W”;
Ćwiczenia oddechowe związane z mówieniem i śpiewaniem – wierszyki J. Brzechwy – wypowiadanie na jednym wydechu jednej grupy rytmicznej.

Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych

Ćwiczenia szczęki dolnej

ziewanie – wierszyk J. Brzechwy „Leń”;
przesuwanie szczęki dolnej w prawo, lewo, wysuwanie do przodu i cofanie, przy otwartych i zamkniętych zębach;
zabawa „Na pastwisku” – dzieci naśladują żucie krowy, wykonując przed lusterkiem ruchy szczęki w prawo i w lewo, do przodu i do tyłu, opuszczając ją i unosząc. Następnie dołącza się do tego ćwiczenia gimnastyczne (w przerwie między żuciem dzieci chodzą na czworaka), ćwiczenia fonacyjne (dzieci naśladują głos zwierzęcia: muuu) oraz ćwiczenia logarytmiczne (poszczególne czynności: żucie, chodzenie i muczenie dzieci wykonują na określony sygnał).

Ćwiczenia warg

rozciągamy wargi jak przy wymowie głoski „i” – „uśmiech słoneczka”;
maksymalnie zbliżamy do siebie kąciki ust, tworzymy ryjek jak u świnki;
dobitne wymawianie samogłosek: samogłosek „a, e, o, u, i, y” (ćwiczenie to łączymy z ćwiczeniami fonacyjnymi tzn. np. naśladowanie sygnałów pojazdów na sygnale: karetki pogotowia i-u-i-u…, policji e-o e-o…, straży pożarnej a-u-a-u…);
nakładamy górną wargę na dolną i odwrotnie, następnie górne zęby na dolną wargę, potem dolne zęby na górną wargę – zabawa w zająca lub wiewiórkę;
ściągamy kąciki ust w dziobek zamknięty wykonujemy ruch okrężny, potem przesuwamy wargi w lewą i w prawą stronę, podobne ćwiczenie wykonujemy bez ściągania kącików ust – zabawa w kicające króliki, zaznaczamy, że nie rusza się broda;
nadymanie policzków i zatrzymanie powietrza na kilka sekund (robimy balonik), uwalniamy powietrze (przebijamy balonik i powietrze uchodzi);
nadymanie policzków na zmianę lewego i prawego, przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej do drugiej przy zwartych wargach;
wciąganie policzków do jamy ustnej – wargi tworzą rybi pyszczek;
cmokanie wargami – przesyłanie całusków;
utrzymywanie przy pomocy warg patyczka lub zakorkowanej rurki, wdech i wydech kącikami ust;
parskanie i cmokanie wargami – zabawa Koniki – dzieci dobierają się parami i w rytm melodii biegają po sali jedno za drugim (konik i woźnica połączeni lejcami), w jednej przerwie między akompaniamentem koniki parskają, w drugiej woźnica cmoka, aby konik biegł dalej. Po kilkakrotnym powtórzeniu należy dokonać zmiany w parach dzieci, by każde miało możliwość wykonania obu ćwiczeń.

Ćwiczenia języka

Sprawdzamy, czy język dosięgnie do nosa, brody, ucha lewego i prawego (język nie opiera się o wargę dolną);
Wysuwamy język z buzi szeroki jak łopata i wąski jak paluszek na zmianę;
Zabawa Języczek na defiladzie – język maszeruje jak żołnierz na defiladzie:

raz – czubek języka na górną wargę,
dwa – czubek języka do lewego kącika ust,
trzy – czubek języka na dolną wargę,
cztery – czubek języka do prawego kącika ust.

Ruchy muszą być energiczne, zdecydowane. Nauczyciel powinien dostosować tempo liczenia do możliwości ruchowych języka dzieci. Po kilkakrotnym wykonaniu ćwiczenia zmieniamy kierunek marszruty języka.

Oblizywanie warg – usta są szeroko otwarte, język wykonuje precyzyjne ruchy dookoła warg w lewą i prawą stronę – zabawa w kotka. Zwracamy uwagę, aby oblizywane były tylko wargi. Dodatkową atrakcją oraz pomocą dla tych dzieci, którym ćwiczenie to sprawia trudność, jest posmarowanie warg kremem czekoladowym, dżemem itp. Wierszyk S. Jachowicza „Chory kotek” – dzieci słuchają czytania bajeczki przez nauczyciela, zaś w momentach, gdy mowa o jedzeniu – oblizują się.
Wysuwamy język z buzi jak najdalej, następnie mocno cofamy w głąb jamy ustnej, by grzbiet języka dotykał do tylnej ściany gardła – język zagląda do gardełka, usta muszą być szeroko otwarte, aby można było obserwować te ruchy;
Zabawa Języczek – wędrowniczek – nauczyciel opowiada, że języczek wybrał się na spacer po buzi, by sprawdzić, co się w niej znajduje. Najpierw dotyka do górnej i dolnej wargi, następnie w kąciki ust, potem chowa się, przesuwa czubkiem po wewnętrznej części warg, po zębach (część zewnętrzna i wewnętrzna), następnie postanowił policzyć ząbki (dotyka każdego ząbka po kolei – tu można wykorzystać ćwiczenie logorytmiczne, dotykanie do zębów na dźwięk bębenka, klaśnięcia itp. Następnie języczek podskakuje jak piłka, dotykając na zmianę górnych i dolnych dziąseł, potem zamienia się w pędzelek i maluje podniebienie od górnych ząbków do gardełka i z powrotem. Na koniec wędrówki języczek wraca do przodu jamy ustnej i głaszcze wargi (oblizywanie warg);
Nakładamy szeroki język na górną wargę, następnie cofamy na górne zęby i na wałek dziąsłowy (za górnymi zębami) – ślimak chowa się do muszelki ;
Układamy język w rynienkę, w miseczkę;
Masujemy czubkiem języka wałek dziąsłowy – szybkie, pionowe ruchy;
Żujemy język tak, jak gumę do żucia;
Przeciskamy język przez przymknięte zęby – zęby czeszą język;
Czubek języka wymiata, jak miotełka zza górnych, następnie zza dolnych zębów;
Wykonujemy okrężne ruchy języka po zewnętrznej stronie zębów, przy zamkniętych ustach – język zamienia się w śliweczkę;
Kląskamy językiem – naśladujemy dźwięk kopyt biegnącego konika;
Czubek języka wsuwamy między wargi i parskamy tak, jak źrebaczek;
Przesuwamy czubek języka do wędzidełka, co powoduje wzniesienie środka języka do podniebienia – charakterystyczne przy wymowie spółgłosek „ ś, ź, ć, dź” – koci grzbiet.

Ćwiczenia logorytmiczne

„Żołnierski marsz”, „Koń w cyrku” – wysoko kolana, chód na palcach, chodzenie na prostych nogach, bieganie w różnym tempie itp.;
„Zabawa z piłką” – dzieci stają w kole, jedno trzyma piłkę. Nauczyciel wystukuje rytm, na raz dzieci kolejno podają piłkę od dziecka do dziecka. (można stosować też fragmenty muzyczne);
„Piłka wędrowniczka” – dzieci stoją w dwóch rzędach w pewnych odstępach. Rzucają do siebie piłkę na mocną część taktu, zaś w czasie pozostałych piłkę należy przetrzymać;
„Na łące” – dzieci podzielone na trzy grupy: świerszcze, żaby, pszczoły – stoją w luźnej gromadzie. Każda grupa wywoływana jest do poruszania się innym dźwiękiem. Na dany sygnał, np. klaskanie – świerszcze biegają i wydają głosy „cyk, cyk …”; pozostałe dzieci kucają. Potem zmienia się sygnał, np. uderzanie w bębenek – to znak dla żab , które wołają „kum, kum…” i skaczą. Trzeci sygnał, np. dźwięk gwizdka, wywołuje pszczoły – bzzz, bzzz … – to ich głos. Kolejność poszczególnych sygnałów wywołujących poszczególne grupki dzieci jest różna, co zmusza dzieci do uważnego słuchania i szybkiego reagowania na nie.
„Siała baba mak”
I – Siała baba mak,
II – Nie wiedziała jak.
III – A dziad wiedział,
IV – Nie powiedział,
V – A to było tak.
Przebieg zabawy: Dzieci stoją w kole,
I – trzy kroki do przodu: 1 krok – lewa noga, 2 – prawa, 3 – lewa i lekkie
przygięcie obu kolan (kierunek chodzenia w prawo).
II – trzy kroki do przodu – jak wyżej.
III i IV – bieg wokół własnej osi – 8 kroczków.
V – trzy kroki do tyłu.
„Uciekła mi przepióreczka”
I – Uciekła mi przepióreczka w proso,
II – A ja za nią nieboraczek boso.
III – Trzeba by się pani matki spytać,
IV – Czy pozwoli przepióreczkę schwytać.
Przebieg zabawy: Dzieci ustawiają się w kole, podając sobie ręce. Śpiewają
piosenkę, a jednocześnie przy wersetach:
I i II – biegają dokoła,
III i IV – klękają i klaśnięciem zaznaczają początek metrum (sylaby
wyróżnione).

Ćwiczenia fonacyjne

„Wiosna i misie” – Dzieci–Misie siedzą skulone na podłodze i śpią. Dziecko-Wiosna podchodzi do każdego każdego dotyka pałeczką do jego ramienia. Wówczas Misie budzą się ze snu, przeciągają się i cicho mruczą (przedłużona wymowa głoski „m”), przesuwając jednocześnie palcami po wargach i skrzydełkach nosa, wyczuwając ich drgania. Po chwili Wiosna odchodzi, Misie znów zapadają w głęboki sen. Ćwiczenie należy powtórzyć kilkakrotnie, przyczynia się ono do właściwego ustawienia głosu – miękkiego.
Wymowa samogłosek oddzielnie, następnie płynnie – aaaa… i rytmicznie – a a a a a …, powoli i szybko. „Głoska „A” na wycieczce” – nauczyciel opowiada dzieciom o wycieczce głoski „A”- autokar – aaaaa , marsz – a a a a a , łódka –aaaaa, konik – a a a a powoli, potem a a a a szybko, samolot aaaaa.
„Echo” wymawiamy samogłoski głośno i cicho tak jak echo.
Łaczenie wymowy samogłosek ze spółgłoskami – ma, me, mo, mu, my – na, ne, no, nu, ny. Można wykorzystać tu w/w zabawy.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Wysłuchiwanie dźwięków z otoczenia – dzieci zamykają oczy i przez ok. 1 minutę starają się skoncentrować na tym jakie dźwięki słyszą, następnie otwierają oczy i po kolei mówią, co słyszały;
Rozpoznawanie odgłosu darcia papieru, stukania wysypywanych klocków, przelewania wody, stukania łyżeczką o szklankę itp., (dziecko ma zasłonięte oczy);
Zabawa „Gazetowe głosy” – prowadzący demonstruje odgłosy: potrząsanie kartką, stukanie w kartkę, pocieranie kartki o kartkę, zgniatanie kartki, rozrywanie kartki, dzieci słuchają ich oraz obserwują, następnie pojedynczo odgadują w/w odgłosy z zasłoniętymi oczami;
Zabawa „Odgłosy z puszki” – w puszkach umieszczamy cukier, drobne pieniądze, groch, kasztany, kamyki, następnie prowadzący potrząsa po kolei puszkami, a wyznaczone dziecko rozpoznaje odgłos;
Odszukiwanie ukrytego źródła dźwięku – prowadzący chowa np. głośno cykający zegarek, wybrane dziecko w tym czasie wychodzi, następnie stara się go odnaleźć;
Rozpoznawanie kolegów po głosie – wybrane dziecko ma zasłonięte oczy, po usłyszeniu głosu kolegi wypowiada jego imię i idzie w jego kierunku;
Rozpoznawanie barwy dźwięku różnych instrumentów muzycznych;
Stukamy pałeczką raz wolno raz szybko, a dziecko rozpoznaje tempo;
Odtwarzanie przez dziecko rytmu wyklaskanego przez nauczyciela;
Nauczyciel mówi samogłoski , dziecko ma np. zaklaskać, gdy usłyszy samogłoskę „a”. „Pan Pytalski” – nauczyciel opowiada dzieciom, że był sobie Pan Pytalski, który przyjaźnił się z 6 głoskami: A, E, O, U, I, Y.

Pewnego razu spotkał głoskę A, która zaprosiła go na niedzielę na herbatę. Pan Pytalski bardzo się ucieszył i obiecał przyjść. Ale kiedy nadeszła niedziela zapomniał, która głoska zaprosiła go do siebie. Wymieniał wszystkie imiona, ale nie mógł sobie przypomnieć. Poszedł do dzieci i prosił by mu pomogły. Pan Pytalski wymieniał wszystkie imiona, zaś dzieci klaskały, gdy wymówił imię głoski, do której miał się udać z wizytą. Po opowiedzeniu historyjki nauczyciel proponuje dzieciom, by pomogły panu Pytalskiemu i wówczas dzieci klaszczą, gdy usłyszą głoskę A. Innym razem nauczyciel mówi o innej głosce.