Program terapii realizacji każdej głoski należy rozpocząć od ćwiczeń przygotowujących. Z uwagi na inne ułożenie narządów artykulacyjnych w przypadku wypowiadania głosek każdego z szeregów do każdego z nich konieczne są odrębne ćwiczenia przygotowujące i inny program terapii.
W literaturze podawana jest zazwyczaj następująca kolejność wywoływania głosek: ciszące (ś, ź, ć, dź), syczące (s, z, c, dz), szumiące (sz, rz, cz, dż), ponieważ jest to naturalna kolejność pojawiania się tych głosek w mowie. Mimo to, należy jednak pamiętać, że najbardziej istotną rolę w terapii każdego dziecka odgrywa indywidualne podejście do pacjenta. Można zmieniać podaną wyżej kolejność zarówno pomiędzy szeregami, jak i w obrębie szeregów. Na przykład: dla niektórych dzieci łatwiejsze w realizacji mogą być głoski szumiące niż syczące, a u innego dziecka będzie trzeba wziąć pod uwagę różnice wewnątrz szeregu – konieczne może być rozpoczęcie terapii od głoski zwarto-szczelinowej c, a później przejście do szczelinowego s.
ĆWICZENIA PRZYGOTOWUJĄCE
DO WYWOŁYWANIA GŁOSEK SZEREGU SZUMIĄCEGO 1
Ćwiczenia języka:
- kląskanie językiem,
- liczenie górnych zębów językiem,
- zabawa „zaczarowany język” – przytrzymanie przez kilka sekund czubka języka na podniebieniu przy szeroko otwartych ustach,
- zabawa w krasnoludka – krasnoludek zagląda do gardła (przesuwamy język zaczynając od górnych zębów w głąb jamy ustnej, aż do podniebienia miękkiego),
- rzucie brzegów języka zębami trzonowymi w celu rozciągnięcia całej jego powierzchni,
- śpiewanie melodii na sylabach: la, lo, le, lu, ly.
Ćwiczenia warg
- posyłanie całusków,
- robienie pyszczka rybki – wysuwanie ust do przodu i robienie ryjka,
- wydawanie odgłosów: krowy – muu muu, sowy – huu huu, uderzania – buch buch,
- wysuwanie ust do przodu na kształt ryjka, a następnie rozsuwanie ich do uśmiechu.
WYWOŁYWANIE I UTRWALANIE GŁOSKI SZ
Wywołanie – stosując metodę pokazową przedstawiamy dziecku prawidłowy układ narządów -artykulacyjnych – unosimy język na wałek dziąsłowy, zbliżamy zęby do siebie nie zaciskając ich oraz układamy usta w „ryjek”, następnie podczas wydechu wymawiamy długie sz; możemy zastosować metodę uwrażliwiania miejsca artykulacji, dotykając zimną łyżeczką podniebienia, w przypadku trudności można przytrzymać uniesiony język szpatułką i polecić dziecku długo dmuchać przez zęby.
Utrwalanie 2- staramy się wykorzystywać gry, zabawy, obrazki, można korzystać z programów multimedialnych. Utrwalanie przeprowadzamy w następującej kolejności:
- w izolacji – „zabawa w las” (udajemy szumiące drzewa szszsz),
- w sylabach i logotomach – w nagłosie (sza, szo, szu, sze, szy), w śródgłosie (asza, oszo, uszu, esze, yszy, iszy), w wygłosie (asz, osz, usz, esz, ysz, isz);
- w nagłosie słów – szafa, szalik, szyja, szyny, itd.;
- w śródgłosie wyrazów – kasza, ptaszek, myszka, dyszel, itd.;
- w wygłosie wyrazów – gulasz, kalosz, listonosz, tusz, itd.;
- w wyrazach w sąsiedztwie spółgłosek – szwalnia, sztaba, podeszwa, flaszka, biszkopt, marsz, szyszka, itd.;
- w wyrażeniach dwuwyrazowych – szkolna szatnia, szara myszka, pszenna kasza, itd.;
- w zdaniach – Szymek szyje na maszynie. Na poddaszu mieszkają szpaki. Itd.;
- w rymowankach i tekstach nasyconych głoską sz,
- w opowiadaniu – opowiadanie o obrazku z przedmiotami na literę sz
- wprowadzamy fonemy opozycyjne i różnicowanie głosek sz-s – w sylabach, wyrazach, wyrażeniach, zdaniach i wierszykach, w których znajdują się te dwie głoski w bliskiej odległości 3, np.: sza-sa, szo-so, szosa, susza, szybki samochód, pisanki w koszyku, Sabina uszyła sukienkę w groszki. Obok szatni są szerokie schody.
- w przypadku parasygmatyzmu różnicujemy głoskę do tej, którą wcześniej dziecko podstawiało w miejsce właściwej – np.: sz-x; ze względu na rzadko spotykany rodzaj parasygmatyzmu i niewielką liczbę przykładów na tę opozycję w literaturze, skupiamy się na sylabach i logotomach; ćwiczymy: sza-ha, szo-ho, szu-hu, sze – he, szy – hy; asza – aha, oszo – oho, uszu – uhu, esze – ehe, yszy – yhy; asz – ath, osz – oh, usz – uh, esz – eh, ysz – yh; szasz – hah, szesz – heh, szusz – huh; tworzymy wiele logotomów, później powtarzamy wyrazy: szachy, szachista, hochsztapler, szycha, haszysz, szlocha, itd.;
- dopiero po utrwaleniu głoski przechodzimy do kolejnej
WYWOŁYWANIE I UTRWALANIE GŁOSKI Ż
- Ćwiczenia przygotowujące – w dalszym ciągu pozostajemy przy ćwiczeniach opisanych przy głosce sz;
- Wywoływanie – prawidłowe wyćwiczenie głoski sz może spowodować samoistne pojawienie się ż, trzeba tylko wytłumaczyć dziecku, że przy tej głosce obowiązują takie same zasady (trzymanie języka do góry, zębów zbliżonych do siebie, warg ułożonych w „ryjek”), stosując metodę dotyku i czucia skórnego przedstawiamy dziecku różnicę dźwięczności głosek sz i ż; przy udźwięcznianiu głoski może również pomóc wypowiadanie sz z równoczesnym poklepywaniem klatki piersiowej dłonią.
- Utrwalanie – postępujemy w sposób analogiczny do ćwiczeń przy głosce sz; nie ćwiczymy wymawiania głoski ż w wygłosie sylab i wyrazów; utrwalanie przeprowadzamy w następującej kolejności
- w izolacji, np. zabawa w latające samoloty (dźwięk silnika żżżżżżż);
- w sylabach i logotomach – ża, żo, żu, że, ży; aża, ożo, użu, eże, yży
- nie ćwiczymy głoski w wygłosie wyrazów i logotomów;
- w nagłosie wyrazów – żal, żakiet, żarówka, żyto, itd.;
- w śródgłosie wyrazów
- plaża, morze, talerzyk, leżak, itd.;
- w sąsiedztwie spółgłosek – żbik, żmija, brzuch, grzywa, żużel, żniwiarze, itd.;
- w wyrażeniach dwuwyrazowych – potężny grzmot, brzydki żart, itd.;
- w zdaniach – Jerzyk ma grzebień. Wiatr uderzył w żagle.
- w rymowankach i tekstach nasyconych głoską ż,
- w opowiadaniu – opowiadanie o obrazku z przedmiotami na literę ż,
- wprowadzamy fonemy opozycyjne i różnicowanie głosek ż-z 4, np.: żo-zo, żu-zu; zebra i żyrafa, – rzodkiewka na zagonie, W dużym zamku zbudowano krużganki. Obrażony zuch porządkuje zabawki.
- w przypadku parasygmatyzmu różnicujemy głoskę do tej, którą wcześniej dziecko podstawiało w miejsce właściwej – np.: ż-x; ze względu na rzadko spotykany rodzaj parasygmatyzmu i niewielką liczbę przykładów na tę opozycję w literaturze, skupiamy się na sylabach i logotomach, możemy korzystać z przykładów podanych przy utrwalaniu głoski sz, zmieniamy tylko odpowiednie głoski, omijamy głoskę w wygłosie sylab i wyrazów.
BIBLIOGRAFIA:
- G. Krzysztoszek, M. Piszczek, Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek dentalizowanych, Kraków 2003.G.
- Krzysztoszek, M. Piszczek, Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek sz, ż, cz, dż, Kraków 2003.
- D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa 1967.
- G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996.
- I. Michalak-Widera, Miłe uszom dźwięk, Katowice 2003
- G. Demelowa, Elementy logopedii, Warszawa 1987.
Odnośniki:
- Wiele przykładów ćwiczeń przygotowujących można znaleźć w następujących pozycjach: I. Michalak-Widera, Miłe uszom dźwięk, Katowice 2003 – G. Demelowa, Elementy logopedii, Warszawa 1987
- Teksty i wyrazy do ćwiczenia poszczególnych głosek można znaleźć między innymi w: D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa 1967 – G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996. Korzystać można również z: G. Krzysztoszek, M. Piszczek, Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek sz, ż, cz, dż Kraków 2003.3.G. Krzysztoszek, M. Piszczek, Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek dentalizowanych, Kraków 2003, s. 9-11.4.G. Krzysztoszek, M. Piszczek, Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek dentalizowanych, Kraków 2003, s. 13-15.