- to powolny rozwój mowy, gdy nie występują zmiany anatomiczno-fizjologiczne i do 3 roku życia mowa się nie rozwinie. Wyróżnia się opóźnienie mowy czynnej (ekspresywnej) i biernej (impresywnej) tj. rozumienia mowy (J. Surowaniec 1993);
- to istotnie niższa sprawność językowa (dotyczy mówienia i rozumienia), powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana różnymi czynnikami (Z. Tarkowski 1993);
- opóźnienie rozwoju mowy (mówienia i rozumienia lub tylko mówienia lub tylko rozumienia) występuje wówczas, gdy proces kształtowania i rozwoju mowy we wszystkich bądź w niektórych jej aspektach ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej.
Dla prawidłowej diagnozy opóźnionego rozwoju mowy ważny jest nie tylko moment pojawiania się pierwszych słów w mowie dziecka, lecz również przedział czasowy pomiędzy w pojawieniu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy, niepokojące jest natomiast wymawianie przez trzylatka tylko kilku słów. E. Dilling-Ostrowska stwierdza natomiast, że o opóźnionym rozwoju mowy można mówić wówczas, gdy pierwsze słowa pojawiają się dopiero między 1,5 a 2 rokiem życia, a zdania między 2,5 a 3 rokiem życia.
Wynika z tego, że otwarta jest dyskusja – ile ma wynosić odchylenie, aby uznać je za symptom patologii, a nie dysharmonii rozwojowej.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej a u drugich wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i późniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Stopień rozwoju mowy zależy od wielu czynników m.in. wpływu środowisk,a w którym dziecko się wychowuje. Inaczej będzie rozwijała się mowa dziecka przebywającego w zakładzie opiekuńczym, rodzinie patologicznej, a inaczej w rodzinie, która dostarcza mu dobrych wzorów do mówienia. Stopień rozwoju mowy zależy również od zdolności pedagogicznych rodziców oraz psychofizycznego rozwoju dziecka.
Prawidłowo funkcjonująca rodzina jest najlepszym miejscem, w którym może rozwijać się dziecko. Rozwój mowy przebiega tu samorzutnie w związku z różnorodnymi sytuacjami dnia powszedniego:myciem, jedzeniem, pracami domowników, zabawą itd. Dziecko ma okazję do obserwowania wszystkiego na bieżąco. Jest szczególnie ważne w tak zwanym „wieku pytań”. Wówczas dziecko zasypuje domowników ogromną ich ilością i w ten sposób rozwija się mowa sytuacyjna.
Mowa otoczenia jest dla dziecka wzorem, który dziecko przyswaja dobie poprzez słuch, a następnie usiłuje ją odtworzyć. Czasem rodzice lub dziadkowie sami przyczyniają się do opóźnionego rozwoju mowy, przemawiając do niego w sposób pieszczotliwy i zniekształcający wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania dziecko tak samo nieprawidłowo wymawia wyrazy. Nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, ciągle wytykanie i poprawianie błędów też nie przyczynia się do prawidłowego rozwoju mowy. Jeżeli dziecko długo pozostaje jedynie w rodzinie, może wykształcić się mowa zrozumiała tylko dla domowników. Ci z kolei przyzwyczajają się od mowy dziecka i nie dostrzegają jej nieprawidłowości. Inni rodzice wiedzą, że dziecko wymawia źle, ale czekają aż z tego wyrośnie. Czasem rodzina wyręcza dziecko, spełniając wszystkie jego zachcianki. Nie musi ono wtedy wysilać się do porozumiewania się słownego i mowa rozwija się wolniej.
Mówiąc o zaburzeniach mowy Genowefa Demel zwraca uwagę na opóźnienia rozwoju mowy. Jeżeli do trzeciego roku życia mowa dziecka nie rozwija się (dziecko wymawia jedynie pojedyncze wyrazy) można podejrzewać opóźniony rozwój mowy.
Według Haliny Spionek opóźnienie rozwoju mowy może przejawiać się w:
- późniejszym pojawianiu się gaworzenia (norma 6-7 miesiąc życia)
- późniejszym pojawieniu się pierwszych słów (norma koniec 1 roku życia)
- ubóstwie czynnego i biernego słownika (norma dziecko w wieku 2 lat powinno wymawiać około 300 słów, rozumieć znacznie więcej; natomiast w 3 roku życia powinno wymawiać 1000 do 1500 słów i wykazywać znajomość prawie wszystkich części zdania)
- późniejszym pojawieniu się zdań prostych i złożonych (pod koniec drugiego roku zdania proste, a koniec trzeciego – zdania złożone)
- nieprawidłowej gramatyce, która utrzymuje się zbyt długo
- zbyt długo utrzymującej się wadliwej wymowy różnych dźwięków mowy czyli przedłużający się okres swoistej wymowy dziecięcej.
Niektóre zaburzenia mowy współwystępują z zaburzeniami funkcji słuchowych, zaburzeniami emocjonalnymi, opóźnieniami w rozwoju umysłowym i zaburzeniami funkcji kinestetyczno-ruchowych.Genowefa Demel wyróżnia trzy grupy dzieci z nieprawidłowym rozwojem mowy:
- mówienie z opóźnieniem, chociaż wymowa jest od razu prawidłowa,
- mowa we właściwym czasie, ale nieprawidłowa,
- mowa z opóźnieniem i długo nieprawidłowa.
Przyczynami opóźnienia mowy mogą być czynniki dziedziczne, zły zgryz, brak naturalnego pędu do mowy i do naśladownictwa, osłabienie uwagi i ogólnej sprawności motorycznej wszystkich mięśni – w tym mięśni narządów mowy. Takie dzieci z reguły później siadają, stają i chodzą. Bardzo duże znaczenie ma prawidłowo funkcjonujący słuch. Czynniki zewnątrz pochodne to choroby w pierwszym okresie życia, które hamują rozwój ruchowy oraz czynniki środowiska np.: wychowywanie dziecka przez osoby z wadami wymowy lub głuche.
Znajomość przyczyn zaburzeń mowy warunkuje ustaleniem właściwej diagnozy i zastosowanie odpowiednich metod rehabilitacji. Dzieci z wymową zupełnie niezrozumiałą powinny być przebadane przez wielu specjalistów: foniatrę i ortodontę, powinny mieć również zbadany słuch fizjologiczny.
Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy może być spowodowane:
- czynnikami egzogennymi (zewnętrznymi)
Środowisko społeczne, w którym żyje dziecko dostarcza mu wzorców słownych oraz pobudza je do mówienia, wywołując jego reakcje słowne. Zaburzenia mowy pochodzenia środowiskowego mogą być spowodowane różnymi czynnikami:
- brak podniet do mówienia, często bywa przyczyną opóźnienia mowy dziecka. U dziecka pozbawionego kontaktów z otoczeniem mowa może się w ogóle nie rozwijać. Nieznajomość języka spotyka się u dzieci żyjących w zupełnej izolacji od społeczeństwa, mamy wtedy do czynienia z niemotą zewnątrz pochodną;
- nadmiar bodźców słownych, co może wywołać u dziecka reakcję obronną w formie niechęci do mówienia;
- nieodpowiednie wzorce głosek, wyrazów, form gramatycznych, akcentowania, intonacji czy rytmu mowy są naśladowane i przyswajane przez dziecko. Wady wymowy występujące u rodziców i rodzeństwa mogą pojawić się też w mowie dziecka;
- niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka. Może to przejawiać się w braku zainteresowania jego wypowiedziami, lekceważeniem ich czy przyjmowaniem pierwszych wypowiedzi dziecka z nadmiernym entuzjazmem.
Na podstawie wymienionych wyżej czynników widać, jak duża rolę w procesie rozwoju mowy odgrywa środowisko, w którym wychowuje się dziecko. Dostarcza mu ono przecież wzorców słownych i pobudza do mówienia. Jednak przy zaburzeniach mowy zewnątrz pochodnych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę. Wcześnie przeprowadzona reedukacja daje bardzo dobre rezultaty.
- czynnikami endogenicznymi (wewnętrznymi)
Należą do nich:
- uszkodzenia OUN (ośrodkowego układu nerwowego), a ściślej:
- uszkodzenia struktur korowych (ośrodków, obszarów mowy w mózgu), powstałe przed zakończeniem rozwoju mowy
- uszkodzenia układu pozapiramidowego, dające charakterystyczny zespół zaburzeń, tj.: zaburzenia oddechowe, fonacyjne, mowy
- minimalna dysfunkcja mózgowa, wywołana lekkim uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego w okresie płodowym bądź we wczesnym dzieciństwie
- zaburzenia metabolizmu, takie jak fenyloketonuria czy histydynemie, które wiązą się z czynnością ośrodkowego układu nerwowego
- napady padaczkowe stanowiące okresowe przerwanie czynności komórek układu nerwowego i towarzyszące napadom niedotlenienia mózgu niszczący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy.
- opóźnienie rozwoju mowy – wynikające z uszkodzenia obwodowego narządu mowy. Zalicza się nich:
- wady narządów głosowo-artykulacyjnych, wśród których do najważniejszych należą rozszczepy warg i podniebienia
- uszkodzenie mięśniowo-nerwowe w mózgowym porażenie dziecięcym
- opóźnienie rozwoju mowy – w następstwie uszkodzenia narządu słuchu. Zaburzenie słuchu w zależności od stopnia ich głębokości izolują dziecko od mowy dźwiękowej otoczenia, która stanowi wzorzec rozwoju mowy
- opóźnienia rozwoju mowy – powstałe w wyniku niedorozwoju umysłowego. Upośledzenie umysłowe uznawane jest za najczęstszą przyczynę opóźnionego rozwoju mowy, który w zależności od głębokości upośledzenia, ogranicza mowę lub ją wyklucza
- opóźniony rozwój mowy – powstały w wyniku autyzmu dziecięcego, w tych przypadkach nieprawidłowy rozwój wynika z rozerwania więzów emocjonalnych pomiędzy chorym dzieckiem a otoczeniem
- E. Dilling-Ostrowska na podstawie badań stwierdziła że zaburzenia wzroku również mogą przyczynić się do opóźnienia rozwoju mowy, ponieważ dziecko pierwsze słowa nie tylko słyszy, ale i widzi naśladując ułożenie i ruchy narządów artykulacyjnych, osób, które do niego mówią.
Bibliografia:
- Styczek I.: Logopedia, PWN, Warszawa 1978
- Jastrzębowska G.: Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filologii. Wydawnictwo Uniwersytetu opolskiego, Opole 1996.
- Jastrzębowska G.: Zakłócenia i zaburzenia rozwoju mowy, w: Gałkowski T.,
- Jastrzębowska G.(red.): Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole 1999.
- Tarkowski Z.: Rozwijanie mowy dziecka, Program terapeutyczno – stymulacyjny. Lublin 1993.
- Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy, [w:] Gałkowski T., Tarkowski Z. (red.): Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Lublin1993.
- www.szkolnictwo.pl