Komunikacja alternatywna

Mowa stanowi końcowy produkt w procesie bardzo długiego uczenia się. Dziecko przechodzi przez poszczególne stadia rozwoju. Początkowo komunikuje się za pomocą krzyku, płaczu, spojrzenia, uśmiechu sygnalizując a taki sposób swoje potrzeby. W miarę nabywania innych umiejętności dziecko zaczyna stosować nowe formy wyrażania swoich pragnień. Zanika krzyk w miejsce którego pojawiają się proste dźwięki, które kolejno przechodzą w proste słowa. Dzieci początkowo komunikują się także za pomocą gestów- znaków powszechnie zrozumiałych. Dziecko wyciąga ręce do osoby dorosłej co oznacza, że chce by ta wzięła je na ręce, wskazuje na pożądane przedmioty, kiwa przecząco głową na znak że czegoś nie chce. (B. Kaczmarek 2003)

Proces pojawianie się gestów i wykorzystywania ich przez małe dziecko wskazuje, że są one nieodłącznym elementem w rozwoju języka. W miarę rozwoju umiejętności komunikowania się werbalnego oczywiście zanikają, lecz nie całkowicie, gdyż jak wiemy komunikacja niewerbalna, gesty stanowią również ważny aspekt komunikacji jako całości.

Istnieje jednak część populacji, która z różnych przyczyn, nie jest zdolna do pełnej komunikacji z użyciem mowy. Są to osoby całkowicie pozbawione zdolności mówienia, bądź te, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych. Jest to dla nich ogromny dyskomfort. Bez możliwości komunikowania się zablokowane są drogi kształtowania się tożsamości, autonomii, odrębności człowieka. Jakość życia jest poważnie obniżona.Ich sytuacja poprawiła się w ciągu ostatniego dziesięciolecia, zarówno jeśli chodzi o świadomość społeczną dotyczącą niepełnosprawności, jak i dostęp rodziców do pomocy specjalistycznej. Nadal jednak stopień zaspokajania tych potrzeb jest znacznie niewystarczający. Niemówiące dzieci i młodzież nie zostały dotąd zidentyfikowane w żadnej z polskich statystyk, nie są wymieniane w podręcznikach dla studentów pedagogiki, psychologii, ani nawet logopedii jak grupa wymagająca specjalnego traktowania. Powoduje to niemal całkowite wykluczenie społeczne tej grupy.(Smyczek 2006)

Na świecie od ponad 30 lat istnieją coraz doskonalsze formy pomocy osobom niemówiącym i ich rodzinom. Są znane pod nazwą alternatywnych i wspomagających metod komunikacji (AAC -Augmentative and Alternative Communication). Termin ten oznacza cały obszar praktyki klinicznej- edukacyjnej, logopedycznej, psychologicznej- mającej na celu skompensowanie ( uzupełnienie bądź zastąpienie) zaburzonej lub nie istniejącej mowy. Niemożliwe do wypowiedzenia słowa zostają zastąpione przez symbole- znaki graficzne, bądź manualne, które niosą znaczenie i mogą służyć do budowania wszelkich wypowiedzi, podobnie jak mowa. Komunikacja wspomagająca i alternatywna, stosując niewerbalne sposoby porozumiewania się, stanowi dodatek bądź substytut mowy. Użytkownicy AAC zamiast wypowiadanych słów i zdań mogą używać znaków graficznych (piktogramów, obrazków, symboli), znaków manualnych (gestów) lub znaków przestrzenno-dotykowych (np. przedmiotów). Dzięki temu mogą dokonywać wyborów, podejmować decyzje, pytać, opowiadać, wyrażać myśli i uczucia – pokonywać bariery w porozumiewaniu się i stawać się niezależnymi.

RODZAJE ZNAKÓW STOSOWANYCH W AAC

1. Znaki przestrzenno – dotykowe

• system symboli jednoznacznych
• miniatury i znaki trójwymiarowe adaptowane
• alfabet punktowy do dłoni

1. Znaki manualne

• gesty naturalne
• znaki manualne MAKATON
• KOGHAMO
• Język migowy
• Alfabet palcowy (daktylografia)

1. Znaki graficzne

• PIC – znane jako Piktogramy w Polsce
• PCS
• System symboli BLISS
• Znaki graficzne MAKATON
• Rysunki
• Litery, sylaby, wyrazy

Makaton – został stworzony w latach 70-tych w wielkiej Brytanii. Autorką projektu jest Margaret Walker. Projekt był próbą znalezienia skutecznej metody porozumiewania się dzieci i dorosłych z poważnymi trudnościami w uczeniu się oraz komunikowaniu się. Makaton jako wspomagający i alternatywny sposób porozumiewania się wykorzystuje elementy komunikacji totalnej: słuchowe, migowe (gesty), wzrokowe (symbole) i ustne (mowa). Podejście multi – modalne , gdzie jeden sposób ułatwia drugi , daje możliwość swobodnej ekspresji, służąc zarówno dzieciom, jak i dorosłym jako „głos” umożliwiający kontakt z innymi ludźmi oraz uczestniczenie w codziennym życiu. Na program składają się znaki manualne – gesty oraz znaki graficzne – symbole. Gestom i symbolom towarzyszy zawsze mowa. Makaton posiłkuje się również mimiką, językiem ciała oraz ukierunkowaniem i umiejscowieniem gestu, co dodatkowo wzmacnia przekazywaną informację.

W Polsce wykorzystywana jest Polska Wersja Makatonu ( polskie słownictwo i polskie gesty), która została przystosowana do warunków kulturowych i socjoekonomicznych kraju przez Bogusławę Kaczmarek w latach 2001 –2005.

Piktogramy

Piktogramy to graficzny system komunikacji, przeznaczony jest dla osób nie mówiących.
Pomaga w komunikacji i ułatwia kontakt z otoczeniem.
Piktogram to biała figura, znak na czarnym tle. Każdy piktogram zawiera słowny jednowyrazowy opis. System piktogramów trafił do Polski ze Szwecji poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Szwedzkie piktogramy zostały przetłumaczone na język polski przez Marię Podeszewską. Centrum Metod Alternatywnych produkuje i dystrybuuje piktogramy, organizuje kursy dla pedagogów, psychologów, logopedów i rodziców.
Piktogramy są przeznaczone dla wszystkich osób nie mówiących werbalnie w celu ułatwienia im kontaktu i komunikacji z otoczeniem. (M.Podeszewska 1996) Można wyróżnić dwie grupy użytkowników systemu piktogramy. Kryterium tego podziału jest stopień rozumienia systemu językowego przez osoby nie mówiące werbalnie oraz umiejętność tworzenia przez nie i przekazywanie wypowiedzi (komunikacji).
Jedna grupa użytkowników to dzieci rozumiejące mowę werbalną. Identyfikują one struktury dźwiękowe słów z ich treściami i znają zasady tworzenia ze słów wypowiedzi. Druga grupa użytkowników to dzieci, których rozumienie dźwięków mowy, identyfikacja treści i formy wyrazów jest niewykształcona, zaburzona. Osoby te muszą uczyć się rozumienia treści mowy i znaków.
Dlatego procedury wprowadzenia systemu piktogramów do komunikacji i edukacji tych dwóch grup użytkowników są odmienne i wymagają przygotowania od nauczyciela, terapeuty, rodziny.

PCS- Picture Communication Symbols – system kolorowych symboli, które ukazują obrazkowo znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zwrotu grzecznościowego, np. „Udało się”/”Dziękuję”/”Poproszę”. PCS zwierają sporo pojęć abstrakcyjnych. Część symboli posiada różne warianty danego słowa czy wyrażenia – jest wersja mniej i bardziej abstrakcyjna. PCS można zatem dostosować do poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Symbole PCS zawierają wszystkie części mowy, można z nich tworzyć wypowiedzi mniej lub bardziej złożone. System symboli PCS zawiera program komputerowy Boardmaker czy Speaking Dynamically Pro.

Wykorzystując odpowiedni system tworzymy tablice komunikacyjnej1. Ze względu na funkcje i charakter wyróżniamy:

• pomoce rozwojowe i sytuacyjne – tablice wyboru; tablice uczestnictwa np. w zabawie czy czynnościach rutynowych wykonywanych wspólnie z dorosłym; tablice kontekstowe; tablice tematyczne; tablice do nauki konwersacji
• osobiste słowniki do komunikacji – np. tablica lub książka osobista

Ze względu na poziom technicznego zaawansowania wyróżniamy:

• pomoce proste, na niskim poziomie technologii – są to pomoce rozwojowe, sytuacyjne oraz osobiste, np. zestawy wydrukowanych na papierze znaków i przygotowanych do użycia: znaki na tablicach, znaki wydrukowane na papierze, zalaminowane i przyklejone na rzepę do dykty pokrytej wykładziną; obrazki umieszczone w wizytownikach
• pomoce elektroniczne; komunikatory – są to pomoce odtwarzające nagrany wcześniej głos; na takich komunikatorach może być odtwarzany pojedynczy komunikat, sekwencje komunikatów albo zestawy komunikatów według zaplanowanych i wydrukowanych nakładek papierowych
• pomoce wysokiej technologii – są to urządzenia komputerowe służące do porozumiewania się; mają one wbudowane oprogramowanie językowe, syntezator mowy, najczęściej za ekranem dotykowym

 

Bibliografa:

• Smyczek A., Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się, materiały pomocnicze do zajęć, SWPS, Warszawa 2012, maszynopis w posiadaniu autora.
• Twoje znaki, moje słowa i zabawa już gotowa. A. Smyczek, Kraków 2006
• B. Kaczmarek (red.) Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka. 2008.
• http://osrodekamicus.pl/artykuly/aac-wspomagajace-i-alternatywne-sposoby-porozumiewania-sie-jako-metoda-terapii-logopedycznej/
• http://www.piktogramy.prv.pl/