Afazja

Termin afazja od lat budzi wiele kontrowersji. Samo słowo pochodzi od starogreckiego aphates oznaczającego osobę niemówiącą. Pojęcie afazji wprowadził w 1864 roku Trousseau, zastępując nim używany przez Broca (1961) termin afemia. Od tego czasu powstało kilkaset definicji afazji, opracowanych z punktu widzenia różnych dyscyplin naukowych zajmujących się wyższymi funkcjami psychicznymi człowieka, a przede wszystkim mową.

Definicja afazji
Termin afazja od lat budzi wiele kontrowersji. Samo słowo pochodzi od starogreckiego aphates oznaczającego osobę niemówiącą. Pojęcie afazji wprowadził w 1864 roku Trousseau, zastępując nim używany przez Broca (1961) termin afemia. Od tego czasu powstało kilkaset definicji afazji, opracowanych z punktu widzenia różnych dyscyplin naukowych zajmujących się wyższymi funkcjami psychicznymi człowieka, a przede wszystkim mową.

My, w swojej pracy, pozwolimy sobie przytoczyć definicję afazji zaproponowaną przez Marię Pąchalską: „Afazja to nabyte zaburzenie lub utrata zdolności językowego porozumiewania się w następstwie różnego rodzaju organicznych uszkodzeń strategicznego dla mowy obszaru mózgu.\”1.
Afazja dotyczy wszystkich zdolności językowych człowieka: mówienia, rozumienia wypowiedzi innych osób, czytania, pisania, liczenia. Chorzy z afazją mogą mieć również trudności z określeniem czasu, rozpoznawaniem przedmiotów czy rozumieniem gestów. W afazji ulega bowiem zaburzeniu zdolność operowania strukturami językowymi: fonemami, wyrazami, zdaniami, tekstami. Ważne jest, by rozróżnić sytuację osoby dorosłej z afazją, od sytuacji dziecka, którego mowa z jakiegoś powodu nie rozwija się prawidłowo. Wg powyższej definicji o afazji możemy bowiem mówić wówczas, gdy osoba posiadająca wcześniej normalne zdolności językowe, odpowiednie dla jej wieku, wykształcenia, wykonywanego zawodu i statusu społecznego, utraciła je w mniejszym lub większym stopniu wskutek choroby lub urazu.

Przyczyny afazji
Do przyczyn afazji zaliczamy: schorzenia naczyniowe (udar mózgu a charakterze niedokrwiennym oraz wylew krwi do mózgu), urazy czaszkowo-mózgowe, zmiany nowotworowe,
choroby degeneracyjne (zwyrodnieniowe) atakujące ośrodkowy układ nerwowy, zatrucia toksynami.
Ponieważ przebieg afazji różni się w zależności od lokalizacji uszkodzenia i jej etiologii, właściwy plan terapii pacjenta wymaga ustalenia, jaki jest podstawowy patomechanizm w danym przypadku. Dobieranie metody terapii tylko na podstawie objawów, nie zawsze jest trafne. Na przykład – w przypadku udaru lub urazu mózgu, uszkodzenie powstaje na skutek jakiegoś zdarzenia z przeszłości, natomiast w przypadku nowotworu lub choroby zwyrodnieniowej, zaburzenia postępują w czasie. W przypadku nowotworów lub udarów uszkodzenia występują w postaci ogniska, natomiast uszkodzenia tkanki mózgowej w przypadku choroby zwyrodnieniowej jest rozproszone w całym mózgu.
W świetle Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) należy przyjąć, że afazja jest nie tylko zaburzeniem zdolności posługiwania się językiem i mową, ale także zaburzeniem zdolności komunikowania się prowadzącym do niepełnosprawności. Wskutek afazji dochodzi do rozluźnienia lub wręcz rozpadu ról i więzi społecznych.

Rodzaje afazji ze względu na stopień nasilenia
W zależności od stopnia nasilenia, rozpoznajemy afazję: łagodną, umiarkowaną, głęboką. Głębokość afazji bywa jednak u danego pacjenta zmienna. U jednych chorych występuje samoistne ustąpienie objawów, u innych postępujący proces chorobowy spowoduje ich nasilenie. Dlatego nigdy nie wystarczy zbadać pacjenta tylko jeden raz, by właściwie opisać jego zaburzenie. Spontanicznie, przez pewien okres czasu afazja danego chorego może ewoluować, nie tylko od głębszej postaci do lżejszej, ale i od jednego rodzaju do drugiego. Następnie pacjent wchodzi w tak zwany etap plateau ( dosłownie – równina), co oznacza koniec okresu spontanicznej poprawy.

Rodzaje afazji
W załączniku nr 1 przedstawiłyśmy schematy klasyfikacji afazji zaproponowane przez bardziej znanych badaczy. Trudno powiedzieć, który z tych schematów jest właściwy, każdy z nich, jak twierdzi Pąchalska jest cząstkowy: „Przyjęte kryteria klasyfikacji afazji na poszczególne zespoły (syndromy) uwypuklają niektóre cechy i z konieczności zaciemniają inne.”2.
Mimo różnic, co do typologii afazji większość badaczy wyróżnia dwa jej podstawowe rodzaje oparte na trudnościach z ekspresją komunikatu werbalnego (mówieniem, kodowaniem) i z jego percepcją (rozumieniem, dekodowaniem).
W Polsce wśród lekarzy na ogół funkcjonuje podział afazji na „ruchową (motoryczną)” i „czuciową (sensoryczną)”, rzadziej „Broca” i „Wernickego” lub „kodującą” i „dekodującą”. Ostatnio na świecie przyjęto oparty na pracach tak zwanej szkoły bostońskiej podstawowy podział afazji na niepłynną (nonfluent) i płynną (fluent). Na podstawie tego podejścia stwierdza się więc, że pacjent ma afazję płynną lub niepłynną z określonymi cechami np. z agramatyzmem lub anomią.
W praktyce klinicznej najczęściej jednak można się spotkać z tzw. afazją mieszaną, posiadającą cechy zarówno afazji ruchowej jak i czuciowej, gdy to zaburzone są w różnej mierze wszystkie zdolności językowe pacjenta. W najcięższych przypadkach, gdy nie ma żadnego werbalnego kontaktu z pacjentem, mówimy o afazji całkowitej. Na ogół jednak, w miarę poprawy stanu chorego, afazja całkowita przechodzi w afazję mieszaną w stopniu umiarkowanym, rzadziej lekkim. Często również zdarza się tak, że, stwierdzona początkowo u pacjenta afazja mieszana, ustępuje, przechodząc w inny typ afazji, najczęściej w afazję ruchową lub czuciową.

Charakterystyczne zaburzenia językowe przejawiane przez chorych z afazją ruchową
Afazja ruchowa (ekspresyjna, niepłynna, kodująca) charakteryzuje się niemożnością produkowania przez chorego słów i tekstu słownego, przy zachowanym rozumieniu wypowiedzi innych osób i treści własnych wypowiedzi, mimo że nie są w pełni realizowane. Ten typ afazji oznacza się więc powolnym mówieniem i z licznymi przerwami w wypowiedzi. Pacjent najczęściej posługuje się rzeczownikami, rzadziej czasownikami, przymiotnikami i przysłówkami, sporadycznie używa przyimków i spójników. Często prowadzi to do tak zwanej mowy telegraficznej – skróconych, uproszczonych wypowiedzi, podobnych do treści telegramu. Pacjenci z afazją ruchową często są świadomi popełnianych przez siebie błędów językowych, nie potrafią ich jednak poprawić, są więc sfrustrowani, płaczliwi lub agresywni, zdarza się, że popadają w depresję.

Do najbardziej charakterystycznych zaburzeń mowy z afazja ruchową zaliczamy:

agramatyzm – niemożność tworzenia całych, sensownych, poprawnych składniowo zdań.
parafazje semantyczne – stosowanie słów, które należą do tej samej kategorii znaczeniowej, co słowa celowa np., chory na długopis mówi ołówek, na szklankę – kubek.
Charakterystyczne zaburzenia językowe przejawiane przez chorych z afazją czuciową

Afazja czuciowa (percepcyjna, płynna, dekodująca) charakteryzuje się niemożnością rozumienia przez chorego słów i tekstu słownego wypowiadanego przez innych ludzi i przez niego samego. Pacjent nie pojmuje sensu wypowiedzi cudzych i własnych. Jego tempo mówienia, intonacja i melodia są w normie, zachowane są przyimki i spójniki, jednak mimo że mówi dużo, spontanicznie i płynnie, jego wypowiedzi zawierają mało treści, są pełne neologizmów, zniekształceń wyrazowych, uwag metalingwistycznych. Przy czym chory nie zdaje sobie sprawy z występowania zaburzenia. Nawet jeżeli zorientuje się, że ludzie go nie rozumieją (np. z mimiki twarzy rozmówców), nie wie dlaczego. Czytanie i pisanie są również zaburzone.

Do najbardziej charakterystycznych zaburzeń mowy z afazją czuciową zaliczamy:

paragramatyzm – błędy w składni i morfologii, przy zachowaniu podstawowej architektury gramatycznej zdania,
parafazje werbalne ( fonetyczne) – w miejscu słowa celowego występuje słowo blisko brzmiące, najczęściej zaczynające się od tych samych głosek, Na przykład chory nazywając obrazki mówi: na motyla – motor, na wózek – wujek.

Terapia afazji i jej cele
Terapia chorego z afazją jest zawsze terapią kompleksową, nastawioną na udzielenie choremu wszechstronnej pomocy. Pacjent powinien być odpowiednio leczony farmakologicznie, a także być objęty rehabilitacją ruchową i terapią zaburzeń mowy. /M. Maruszewski 1966/ Nadrzędnym celem terapii jest przywrócenie choremu możliwości słownego kontaktowania się z otoczeniem.
M. Maruszewski /1970,71/ dzieli cele terapeutyczne na:
cele adaptacyjne – przystosowanie pacjenta do występujących trudności,
cele kompensacyjne – odbudowa utraconych funkcji,
cele twórcze – wytworzenie zdolności do nowych zachowań językowych.
Bardzo ważne jest to, by terapeuta nastawił się na komunikację, a nie na samą mowę. Z tego punktu widzenia terapia mowy powinna być środkiem prowadzącym do osiągnięcia zdolności porozumiewania się pacjenta z otoczeniem. Skuteczność terapii afazji zależy od:

• stopnia, rodzaju i głębokości uszkodzenia mózgu,
• cech chorego (jego wieku,stanu fizycznego i psychicznego),
• momentu rozpoczęcia reedukacji mowy,
• częstotliwości spotkań,
• stosunku otoczenia do chorego i jego terapii,
• trafności zastosowanych metod.

Trudna jest terapia chorych leżących, szczególnie tych z afazją całkowitą. Ponadto na efektywność terapii mają też wpływ takie czynniki, jak to, czy pacjent jest w depresji, czy jest załamany psychicznie, czy łatwo się uczy, czy jest odporny na trudne sytuacje, na ile mowa potrzebna jest mu do wykonywania zawodu. Są to czynniki związane ze stanem emocjonalnym pacjenta, jego osobowością, podejściem do terapii i motywacją do pracy. Im wcześniej rozpoczyna się reedukację, tym szybsza jest restytucja mowy. Większa jest bowiem możliwość wykorzystania samoistnego powrotu zaburzonych czynności, zapobiegania tworzeniu się fałszywych kompensacji czy uniknięcia zmian psychogennych. Dokładna znajomość objawów poszczególnych rodzajów i typów afazji jest niezbędna przy planowaniu programu reedukacji mowy. Program ten musi zawierać ćwiczenia przywracające sprawności i umiejętności językowe, które zostały utracone w wyniku choroby. Istnieje szereg metod i technik umożliwiających ćwiczenie tych umiejętności. Nie ma „gotowych recept”, które można by realizować we wszystkich rodzajach zaburzeń afatycznych.

 

BIBLIOGRAFIA:

• Pąchalska, Diagnoza chorego z afazją, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, t. 2, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003.
• G. Jastrzębowska, A. Kozołub, Afazja, dysfazja, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 1999.