Kappacyzm i gammacyzm to zaburzenia realizacji głosek tylnojęzykowych [k] i [g]. Jeśli zjawisku temu nie towarzyszą zaburzenia artykulacji pozostałych głosek, mówić możemy o dyslalii jednorakiej. Opis nieprawidłowo realizowanych cech wspomnianych głosek umożliwia z kolei określenie czy mamy do czynienia z dyslalią prostą (zmiana jednej cechy dystynktywnej fonemu), czy może dyslalią złożoną (zmiana dwóch lub więcej cech dystynktywnych).
Dla zaburzeń realizacji głosek tylnojęzykowych możemy spotkać się z następującymi określeniami precyzyjnymi: mogikappacyzm, parakappacyzm i kappacyzm właściwy oraz mogigammacyzm, paragammacyzm oraz gammacyzm właściwy.
Parakappacyzm i paragammacyzm polegają zazwyczaj na zastępowaniu głosek tylnojęzykowych innymi głoskami wybuchowymi. Odpowiednio dla [k] i [g] są to głoski [p] i [b] lub [t] i [d]. Zdarza się również zastępowanie ich przez głoskę [χ]. Głoski miękkie [ḱ] i [ǵ] są substytuowane przez [t], [d] lub [t’] i [d’]. Może również zaistnieć sytuacja, że są realizowane poprawnie mimo pozanormatywnej realizacji twardych [k] i [g]. Danuta Pluta-Wojciechowska zwraca także uwagę na fakt, że substytucja może polegać nie na zastępowaniu głoski dla dziecka trudnej głoską łatwiejszą, ale na zastępowaniu jednej (trudniejszej do zrealizowania) cechy głoski cechą łatwiejszą. Wówczas w ramach substytucji np. [k]:[t] możemy mówić o zastępowaniu tylnojęzykowego zwarcia (pożądanego dla głoski [k]) przez zwarcie przedniojęzykowo-zębowe, typowe dla głoski [t]. Takie podejście możemy zastosować wówczas, gdy dziecko osiągnęło poprawnie rozwiniętą percepcję słuchową i umiejętność różnicowania głosek.
Mogikappacyzm i mogigammacyzm, czyli zjawisko opuszczania głosek tylnojęzykowych, spotykane są w praktyce logopedycznej dosyć rzadko, natomiast Kappacyzm/gammacyzm właściwy sprowadza się do deformowania głosek poprzez wytwarzanie zwarcia krtaniowego.
Podłoże dyslalii może znajdować się na wszystkich piętrach mechanizmu mowy, dlatego przyczyn zaburzeń artykulacji u dziecka szukać możemy wśród licznych czynników takich jak:
- zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego (języka, zgryzu, zębów, podniebienia), przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa;
- nieprawidłowe funkcjonowanie aparatu artykulacyjnego: niska sprawność narządów, brak pionizacji języka, zaburzona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe, zaburzenia koordynacji pracy wiązadeł głosowych i nasady, zaburzona praca pierścienia zwierającego gardłowego;
- nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie aparatu słuchu: niedosłuch, wybiórcze upośledzenie słuchu;
- nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego: zaburzenia analizy i syntezy słuchowej, zaburzenia słuchu mownego, zaburzenia kinestezji artykulacyjnej;
- czynniki psychiczne: bark zainteresowania mową innych, odczuwanie własnej artykulacji jako czynności męczącej i trudnej (wypowiedzi są wówczas ograniczone, co z kolei nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi artykulacji);
- czynniki społeczne: niesprzyjające warunki uczenia się, nieprawidłowe wzorce.
Z powyższych przyczyn występowania dyslalii do kappacyzmu/gammacyzmy najczęściej odnoszą się:
- zła praca języka, zwłaszcza jego tylnej części, wynikająca z ograniczonych możliwości fizjologicznych (brak wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z podniebieniem miękkim );
- wysokie podniebienie;
- ankyloglosja;
- przerost trzeciego migdałka;
- zburzenia słuchu fonemowego;
Bibliografia:
- L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1982.
- G. Jastrzębowska: Dyslalia. [W:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Opole 2001.
- D. Pluta-Wojciechowska: Czy logopeda wywołuje głoski? [W:] „Logopedia” 2012, T. 41.