DZIECKO Z OPÓŹNIONYM ROZWOJEM MOWY, OPÓŹNIENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM, Z CECHAMI AUTYSTYCZNYMI – STUDIUM PRZYPADKU – Część II
Niesamoistny opóźniony rozwój mowy będący następstwem zaburzeń o określonej etiologii to wywołane różnymi przyczynami zaburzenia rozwoju mowy, które w różnym zakresie mają charakter trwały. Opóźnienie może dotyczyć wszystkich aspektów mówienia i rozumienia lub może odnosić się do niektórych z nich, np. rozumienia, słownictwa, gramatyki, artykulacji.
NORM może towarzyszyć:
- afazji
- dyzartrii
- dyslalii
- jąkaniu
- niedosłuchowi
- upośledzeniu umysłowemuautyzmowi
- mózgowemu porażeniu dziecięcemu
- wadom rozwojowym OUN
- epilepsji i innym
NORM może być izolowanym objawem zaburzeń rozwoju i dotyczyć tylko poszczególnych czynności lub może występować obok innych objawów zaburzeń procesów orientacyjno-poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych czy wykonawczych. Wówczas jest jednym z wielu symptomów rozległych zespołów objawowych (jak w przypadku mózgowego porażenia dziecięcego, upośledzenia umysłowego, autyzmu dziecięcego itd.) W przypadku NORM powstałe zmiany mają charakter trwały, co oznacza, że w końcowej fazie rozwojowej mowa nie osiągnie normalnego poziomu i że jej zaburzeniom mogą towarzyszyć dodatkowe problemy, jak np. zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, trudności w nauce szkolnej. Objawy zaburzeń rozwoju mowy nie ustępują samoistnie, tj. bez pomocy specjalistycznej.
Nie zawsze można określić w sposób jednoznaczny przyczyny rozwoju mowy, zwłaszcza gdy jest ich kilka. Najczęściej jednak poważne opóźnienie rozwoju mowy mają podłoże organiczne, wynikające z uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, obwodowego narządu mowy i zaburzeń sensorycznych, które powstały pod wpływem biologicznych czynników patogennych, działających w okresie płodowym oraz okołoporodowym. Zdarza się, że NORM jest następstwem deprywacji środowiskowej.
Do społecznych (egzogennych) przyczyn opóźnienia rozwoju mowy zalicza się:
- deprywacje emocjonalne
- deprywacje psychiczne
- brak stymulacji rozwoju mowy
Opóźnienie rozwoju mowy wynikające z uszkodzenia CUN (przyczyny endogenne) mogą wywołać następujące czynniki:
- upośledzenie rozwoju lub uszkodzenie odpowiednich struktur korowych (ośrodków, obszarów mowy w mózgu), powstałe przed zakończeniem rozwoju mowy. Patologia prowadzi do upośledzenie rozwoju zdolności językowych, do opóźnienie ich rozwoju;
- minimalna dysfunkcja mózgowa, wywołana lekkim uszkodzeniem OUN w okresie płodowym, bądź we wczesnym dzieciństwie;
- uszkodzenie układu pozapiramidowego, dające charakterystyczny zespół zaburzeń – tj. zaburzenia oddechowe, fonacyjne, mowy – powoduje ono trudności w realizacji dźwięków mowy, które prowadzą do opóźnienia rozwoju zdolności ekspresyjnych;
- uszkodzenia opuszki w mózgowym porażeniu dziecięcym, których porażenie czy niedowład ma wybitnie destrukcyjny wpływ na ruch narządów aparatu artykulacyjnego;
- zaburzenia metabolizmu (np. fenyloketonuria), które wiążą się z czynnością OUN. Zmieniona przemiana materii wywiera blokujące działanie na rozwój komórek nerwowych, uszkadzając podłoże na którym w przyszłości powinna się rozwinąć mowa;
- napady padaczkowe stanowiące okresowe przerwanie czynności komórek układu nerwowego i towarzyszące napadom niedotlenienia mózgu mają niszczący wpływ na OUN.
Upośledzenie umysłowe to stan głębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno-poznawczych oraz zdolności przystosowania społecznego, którym towarzyszą zaburzenia motoryki a często także odchylenia od stanu fizycznego. Psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie połączone z jego motoryką i mają istotny związek z jego rozwojem mowy.
Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, że często twierdzi się, iż mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu inteligencji. Odnosi się to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia człowieka.
Badania dzieci upośledzonych umysłowo dowodzą, że tylko 1/3 tych dzieci wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Zauważyć można również prawidłowość, że im niższy poziom inteligencji, tym mniejsza sprawność komunikacyjna dziecka.
Wśród osób upośledzonych umysłowo wyróżnić można dwa zasadnicze modele rozwoju mowy. Pierwszy dotyczy osób lekko upośledzonych umysłowo, drugi obejmuje głębiej upośledzone.
Ten pierwszy model różni się zasadniczo od modelu rozwoju osób z normą intelektualną z uwagi na podobne biologiczne podstawy rozwoju mowy oraz taki sam mechanizm formowania wypowiedzi słownych. Ponadto rozwój w ontogenezie przebiega u jednych i drugich według tych samych etapów oraz podobnie jedni jak i drudzy opanowują ten sam język – chociaż nie na tym samym poziomie. Między sprawnością językową osób lekko upośledzonych umysłowo a osób z normą intelektualną nie ma różnic jakościowych, lecz występują różnice ilościowe.
Dzieci upośledzone umysłowo bez względu na przyczynę istniejącego u nich upośledzenia mogą wykazywać cechy autyzmu: mieć kontakt z otoczeniem poniżej swoich możliwości rozwojowych, wykazywać niechęć do zmian określonych sytuacji, skłonność do właściwych sobie stereotypowych zabaw i zachowań. Nie wiadomo dotąd, dlaczego jedne dzieci upośledzone umysłowo wykazują cech autyzmu, a inne nie.
Autyzm wczesnodziecięcy to zespół poważnych zaburzeń rozwoju dziecka manifestujący się do 30 miesiąca życia, związany z wrodzonymi dysfunkcjami układu nerwowego. Według nowszych badań może pojawić się również później.
Problem sprowadza się do tego, że u bardzo małego dziecka trudno jest zauważyć odmienność zachowania. Im dziecko starsze, tym jego inność staje się bardziej widoczna. Objawy są wyraziste, manifestacja autyzmu bardziej dojrzała, uchwytna.
Autyzm występuje częściej u chłopców niż dziewczynek, w relacji 4/1, ujawnia się u 15/10000 dzieci, około 70% dzieci autystycznych jest upośledzonych umysłowo. Jednak rozwój dzieci autystycznych przebiega inaczej niż rozwój dziecka pełnosprawnego, jak i upośledzonego umysłowo. Im wyżej w rozwoju znajduje się dziecko autystyczne, tym lepiej widać tę różnicę.
Najbardziej ogólnie można określić jako wykazujące trudności w percepcji egzystencji drugiej osoby jako złożonego obiektu. Ponieważ nie jest ono w stanie pozbierać informacji o sobie w spójną całość, trudno mu ustalić gdzie się ono samo zaczyna, a gdzie kończy, tym bardziej trudno mu postrzegać innych jako obiekty. Stąd komunikacja i interakcja nie odpowiadają społecznym stereotypom.
Dziecko nie oczekuje od innych pociechy w zmartwieniu, zaspokajają te potrzebę przez autostymulację ruchową czy echolaliczne wypowiedzi. Bez związku i mechanicznie naśladuje zachowania w oderwaniu od kontekstu sytuacyjnego, przez co stają się one groteskowe. Dotyczy to również podejmowania interakcji, zabaw i zawierania przyjaźni.
Z dzieckiem autystycznym trzeba prowadzić zajęcia, które pomogłyby w podjęciu określonych działań umożliwiających nawiązanie kontaktu z dzieckiem i stopniowanie łagodnie sygnalizowanych przez nie trudności. Najważniejsze we wczesnej terapii dziecka to nie pozwolić mu uciec, to znaczy prowokować je do tego, aby ciągle było obecne i utrzymywało kontakt z terapeutą.
Pierwszy kontakt z dzieckiem jest najczęściej związany z niepowodzeniem. Radykalna zmiana: nowe pomieszczenie, nieznane dziecku przedmioty, obce zapachy, inne dźwięki i nowi, poruszający się w tym nieznanym otoczeniu, ludzie mogą wyzwolić lęk i protest, które będą się wyrażać reakcjami od panicznej ucieczki do agresji czy autoagresji. Zachowania, które dziecko rzadko manifestuje na co dzień mogą się w tej trudnej sytuacji nasilać i być odebrane jako objawy charakterystyczne chociaż takimi nie są. Z kolei zachowania oczekiwane które dziecko na co dzień manifestuje jako np. sposoby komunikowania się z najbliższymi, mogą w tej trudnej sytuacji nie nastąpić.
Jeśli rodzice zaobserwują u małego dziecka cech autystyczne powinni udać się do ośrodka wczesnej interwencji, w którym można przeprowadzić badania psychologiczne, neurologiczne i pedagogiczne. W ośrodkach tych obok wszechstronnej oceny rozwoju dziecka, ukierunkowuje się pracę rodziców w środowisku domowym, przygotowując odpowiednie programy terapeutyczne. Program taki rodzice realizują w domu, przyjeżdżając co jakiś czas na konsultacje w celu uaktualnienia programu.