BADANIE MOWY

Wprowadzenie
Rozpoznanie wady mowy może sprawiać niekiedy trudności. Ustalenie czy odchylenie od normy językowej jest własnością środowiskową czy wynika z nieukończonego rozwoju mowy, czy też jest wadą mowy, wymaga znajomości fonetyki, gramatyki i słownictwa ogólnopolskiego, różnic środowiskowych, przebiegu kształtowania się mowy dziecka oraz możliwych rodzajów wady mowy.
Mowa jest nieprawidłowa wtedy, gdy różni się od tej, jaka jest w użyciu, tzn. w zwyczaju językowym grupy społecznej, do której należy osoba badana. To stwierdzenie odnosi się już do mowy ukształtowanej, natomiast u dzieci poniżej 7 r. ż. do wad zalicza się nieprawidłowości w rozwoju ich mowy.

Rozwój mowy dziecka

Mowa jest umiejętnością, którą dziecko nabywa, przyswaja sobie od najbliższego otoczenia, zwłaszcza od matki, drogą naśladownictwa. Matka powtarza wielokrotnie nazwy przedmiotów znajdujących się w otoczeniu dziecka, co zostawia słuchowe ślady w jego mózgu. Dziecko usłyszawszy potem daną nazwę, potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, czyli potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu, a z czasem potrafi również nazwać przedmiot. Mówienie rozwija się zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych, biorąc udział w mowie. Kontrolę ruchów narządów mownych umożliwiają dziecku odbierane wrażenia kinestetyczne
i słuchowe. Zdrowe, normalnie słyszące i rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 – 6 lat.

W rozwoju mowy wyróżnia się następujące okresy:

okres melodii, zwany także okresem przygotowawczym ( 0 – 1 r. ż.)
okres wyrazu ( 1 – 2 r. ż.)
okres zdania ( 2 – 3 r. ż.)
okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 r. ż. )

OKRES MELODII, czyli okres przygotowawczy – od urodzenia do 1 roku życia.
Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą (artykułowaną) są krzyk, głużenie i gaworzenie. Towarzysza im formy awokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała, w tym zwłaszcza gesty (gestykulacja), wykonywane głównie kończynami górnymi.
Natychmiast po urodzeniu dziecko wydaje krzyk spowodowany pierwszym oddechem. Przez pierwsze 2-3 tygodnie krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze w naszym odbiorze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy to matka uczy się po rodzaju krzyku rozróżniać jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy je coś boli, czy mu mokro. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka, i to z właściwą, trafną wobec rodzaju potrzeby, pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych.
W 2 lub 3 miesiącu niemowlę zaczyna głużyć, tzn. wytwarzać dźwięki, oczywiście przypadkowo, najczęściej gardłowe i tylnojęzykowe, pojedyncze lub w połączeniu z samogłoską. Słuch i związane z nim naśladownictwo dźwięków nie jest warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci głuche (czasem bywa to przyczyną niezauważenia braku słuchu, ok. 18 m-ca dzieci te przestają głużyć).
Głużenie około 6 miesiąca przekształca się w gaworzenie, które charakteryzuje się powtarzaniem przez dziecko dźwięków, wydawanych przez nie przypadkowo lub posłyszanych od otoczenia. Dziecko bawiąc się wytwarzaniem dźwięków, wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek, najczęściej p, b, t, d, k, g, n, l, u, r języczkowe,
n tylnojęzykowe oraz dźwięki nie należące do sytemu języka polskiego, jak mlaski, dźwięki wymawiane na wydechu itd. Samogłoski wymawiane są w różny sposób: krótko lub przeciągle, na wdechu lub na wydechu. Sylaby wypowiadane są mechanicznie nie mają żadnego znaczenia.
Około 7 – 8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę odgrywa melodia, znaczenie wyrazu nie jest rozumiane. Na ostry ton dziecko reaguje płaczem, uśmiecha się gdy przemawia się do niego pieszczotliwie.
W czwartym kwartale rozwija się rozumienie. Dziecko jest w stanie zidentyfikować kilka wyrazów, tzn. skojarzyć posłyszane nazwy z odpowiednimi przedmiotami. Rozumie swoje imię oraz proste polecenia związane z sytuacją. W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz większy zakres wyrazów i dziecko rozumie znacznie więcej niż potrafi wypowiedzieć. Okres ten kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.

OKRES WYRAZU – od 1 do 2 roku życia.
Wielki postęp w rozwoju mowy przypadający na ten okres wynika przede wszystkim z poszerzenia kręgu doświadczeń. W pierwszych wyrazach występuje przede wszystkim samogłoska a , ale pojawia się także u, i, a ze spółgłosek d, d’, n, m, t, t’, b, ś, ć, . Są to wyrazy takie jak mama, tata, baba, papu, da, na. W tym okresie dziecko potrafi powtarzać za dorosłymi proste wyrazy. Powtarzane wyrazy są imitacją posłyszanych dźwięków, a nie świadomym ich używaniem. Zjawisko to nazywa się echolalią. Najpierw pojawiają się głoski najbardziej kontrastowe pod względem artykulacyjnym, więc samogłoska a (najszerszy kanał ustny) i spółgłoski p, t, czyli zwarte. Dziecko zaczyna stopniowo wymawiać także inne samogłoski, początkowo najbardziej zróżnicowane pod względem artykulacyjnym (a: o: i) i dopiero na końcu pojawiają się głoski różniące się tylko jedną cechą artykulacyjną, jak dźwięczne i bezdźwięczne, ustne i nosowe, o różnym miejscu artykulacji i o różnym stopniu zbliżenia narządów mownych. W analogiczny sposób rozwija się zdolność różnicowania dźwięków mowy słuchem, czyli słuch fonematyczny.
W wieku 14-15 miesięcy dziecko zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych wyrazów. Związane to jest z rozwojem jego uwagi, spostrzegawczości, pamięci, czyli z rozwojem umysłowym oraz fizycznym (dziecko zaczyna wtedy chodzić). Wielu autorów podkreśla współzależność między rozwojem ruchowym dziecka a rozwojem mowy. Początki mowy są nieco wcześniejsze u dziewczynek niż u chłopców, ponieważ dojrzewanie organizmu żeńskiego następuje szybciej. Początkowo każde słowo kojarzy się ściśle z konkretnym przedmiotem, np. wyraz lalka użyty dla oznaczenia jakieś innej lalki, niż ta, która dziecko dotychczas znało, może być nie rozumiany przez dziecko. Większość dzieci półtorarocznych potrafi już spełniać proste polecenia, a także można zaobserwować u nich początki mowy spontanicznej. Wyrazy zaczynają zastępować gesty. Wyraz pełni funkcję całej wypowiedzi. Dziecko zaczyna używać słów dla oznaczenia przedmiotów, które są nieobecne. Przy końcu 2 roku życia dziecko zaczyna wypowiadać swoje doznania. Z końcem tego okresu słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów, których większość stanowią rzeczowniki, używane w mianowniku
i będące nazwami z najbliższego otoczenia. Wypowiadane wyrazy są bardzo zniekształcane pod względem brzmieniowym. Kolejność sylab bywa przestawiana, a jeśli jest zachowana, to poszczególne głoski ulegają różnym modyfikacjom lub są zastępowane innymi. Grupy spółgłoskowe są upraszczane.

OKRES ZDANIA – od 2 do 3 roku życia.
Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko zaczyna rozumieć mowę rodziców, dotyczącą członków rodziny, przedmiotów interesujących je lub aktualnych wydarzeń. Pierwsze zdania są dwuwyrazowe i wyłącznie twierdzące. Dosyć szybko pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Artykulacja, mimo że lepsza niż w okresie poprzednim, daleka jest jeszcze od prawidłowej. Głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi. Samogłoski mogą jeszcze być wymawiane niewłaściwie. Mowa dziecka staje się zrozumiała i to nie tylko dla osób z najbliższego otoczenia. Najwięcej słów dziecko przyswaja sobie w 2 – 3 roku życia. Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie wtedy podstawy sytemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówi jego otoczenie, a dalsze lata przynoszą tylko jego doskonalenie, tzn. dalsze zwiększenie zasobu słownictwa i umiejętności stosowania odpowiednich form gramatycznych oraz lepsze odtwarzanie brzmienia wyrazów.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ – od 3 do 7 roku życia.
Dziecko 3 letnie potrafi się porozumiewać z otoczeniem, mowa jego jest już w pewnym stopniu ukształtowana, nie znaczy jednak, że jest pozbawiona błędów i że jej rozwój nie odbywa się w dalszym ciągu. Artykulacja coraz bardziej zbliża się do prawidłowej. Pod koniec 4 roku życia, a czasem wcześniej, pojawia się powoli głoska r, która była dotąd zastępowana przez j lub l. Samogłoski e, o mogą być zastępowane przez a. Spółgłoski s, z, c, najczęściej zastępowane są przez s, z, c, (np. zamiast safa – safa) lub przez ś, ź, ć, (śafa). Głoski s, z, c, , s, z, c, i ś, ź, ć mogą być zastępowane (trudniejsze – łatwiejszymi) lub mylone.
Artykulacje sprawiające dziecku trudność mogą być:

w ogóle niewymawiane, przy czym sąsiednia głoska może być wydłużana
zastępowane łatwiejszymi (SUBSTYTUCJA)
mylone z innymi, jeśli wzorce motoryczno-słuchowe nie są dostatecznie utrwalone.

Typowe odrębności językowe w wieku 3 – 5 lat (wg L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego):

opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej – ELIZJA, np. zupa omidolowa, kapel.
przestawki głoskowe – METATEZA, konalówki (kolanówki), wałka (ławka).
tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów – KONTAMINACJA, np. zatelefonić (zatelefonować i zadzwonić), pieszotą (pieszo i piechotą).
zniekształcenie wyrazu, np. ołompocik (kompocik).
formy czasu teraźniejszego, np. ja chcem, ja nie płake.
formy czasu przeszłego, np. boliło, usiundłam.
formy czasu przyszłego, np. tramwaj zaras rusznie.
rozkaźnik, np. rozeblij mnie, placowuj (pracuj).
bezokolicznik, np. chce mi się śpić.

Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników; wpływ środowiska, zdolności pedagogiczne rodziców oraz psychofizyczny rozwój dziecka należą do najważniejszych. O opóźnionym rozwoju mowy mówi się najczęściej wówczas, gdy określony etap rozwoju mowy nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy, tj. wystąpił później niż u rówieśników.

Bibliografia:

Balejko A.: Jak usuwać wady mowy. Porady dla nauczycieli i rodziców. Białystok 1994, Wydawnictwo Logopedyczne.
Billewicz G., Zioło B.: Mieszkańcy Lolandii. Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Demelowa G.: Elementy logopedii. Warszawa 1979, WSiP.
Styczek I.: Logopedia. Warszawa 1981, PWN.
Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa 1992, PZWL.