Zaburzenia zachowania występujące u dzieci są niezwykle aktualnym i szerokim zagadnieniem badawczym, gdyż występują one coraz częściej u coraz większej liczby dzieci. Natomiast współczesny rodzic nie zauważa lub nie ma czasu zauważyć problemowych zachowań dziecka, bądź też nie posiada wyraźnej potrzeby zmiany występujących zachowań.
Ogólnie ujmując zachowanie, można określić jako ogół złożonych i celowych reakcji, występujących pod wpływem bodźców środowiskowych lub bodźców endogennych organizmu. Zachowanie jest związane z przystosowaniem się organizmu do warunków zewnętrznych oraz na dostosowaniu środowiska do własnych potrzeb jednostki. Natomiast w ujęciu socjologicznym zachowanie jest zamierzonym działaniem jednostki regulującym jego stosunek do społeczeństwa
w ramach wytworzonej przezeń kultury, jej norm, wzorów osobistych i kontroli społecznej.
Po przytoczeniu ogólnej definicji zachowania można określić zaburzenia w tejże sferze. Helena Sęk twierdzi, że zaburzenia zachowania występują, gdy dziecko zdradza objawy braku zaspokajania swoich potrzeb i/lub niespełniania oczekiwań stawianych przez dorosłych adekwatnych do wieku oraz środowiska kulturowego. Ponadto autorka podkreśla za Martinem Seligman’em, że pojęcie zaburzeń należy używać wyłącznie, gdy występuje duże nasilenie, trwałe odchylenie od normy oraz jest związane z cierpieniem psychicznym dziecka lub jest ono przyczyną cierpień innej jednostki.
Psychologia zaburzeń również wskazuje na wiek i ujmuje zaburzenia zachowania (conduct disorder) jako „zaburzenia okresu dzieciństwa, występujące do dziewiątego roku życia, cechujące się napadami zachowań agresywnych lub antyspołecznych, często naruszających prawo”.
Ewa Wysocka określa pojęcie zaburzeń zachowania jako zaburzenia kontroli zachowania, które występują u osób dorastających, przejawiających zachowania antyspołeczne o trwałym charakterze, zakłócające funkcjonowanie jednostki w domu lub w szkole. Zachowania jednostki charakteryzuje antyspołeczność, agresywność i buntowniczość, współwystępujące
z nadpobudliwością ruchową, niepokojem, impulsywnością oraz trudnościami koncentracji uwagi. Następstwem tych zaburzeń są trudności w nauce i relacjach interpersonalnych, oraz zakłócenia procesów poznawczych.
Szerzej zaburzenia zachowania można określić jako poważne emocjonalne obciążenie występujące u dzieci jako zachowanie, nieodpowiednie do wieku rozwojowego i nieadekwatne do warunków szkolnych, wyrażające się w jednym z pięciu kryteriów:
- Niezdolność do uczenia się, której etiologia nie jest związana z czynnikami intelektualnymi, bądź defektami w zakresie funkcjonowania zmysłów lub chorobami.
- Niezdolność nawiązywania lub podtrzymywania zadowalających relacji interpersonalnych
z rówieśnikami lub nauczycielami. - Nieodpowiednie sposoby zachowań lub emocje w naturalnych sytuacjach.
- Stałe lub dominujące niezadowolenie lub depresja.
- Pojawianie się fizycznych symptomów lub strachu w sytuacjach szkolnych i kontaktach personalnych.
Podsumowując powyżej przytoczone definicje i odwołując się do psychologii zaburzeń, można wskazać cechy wykazywane przez dzieci z zaburzeniami w zachowaniu, należą do nich: niedostatki w zakresie zachowań społecznych, jawna lub ukryta wrogość, nieposłuszeństwo, agresja fizyczna lub słowna, kłótliwość, mściwość, dyspozycja do destrukcji, kłamstwo. Dzieci te charakteryzuje złość i zagniewanie, są pozbawione hamulców, skłonne do przemocy seksualnej. Dokonują także podpaleń, aktów wandalizmu, napadów, kradzieży, niekiedy zabijają. Czasem negatywne zachowania wskazane powyżej są związane z uzależnieniem od substancji uzależniających lub z depresją.
Podstawą tych zachowań jest stały wzorzec działania powtarzający się przez co najmniej sześć miesięcy (muszą wystąpić cztery objawy z wymienionych) w postaci zachowań negatywistycznych i buntowniczych, nieposłuszeństwa, zachowań nacechowanych wrogością oraz skierowanych przeciwko autorytetom. Zaburzenia te na ogół zaczynają się przed szóstym rokiem życia, zaś w rozwinięte zaburzenia zachowania przekształcają się w dziewiątym roku życia lub później.
Bibliografia:
- Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S., Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie. Vol. 2, Gdańsk 2003, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Huget P., Kompetencje społeczne dzieci z zaburzeniami w zachowaniu, [w:] Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu, [red.], B. Urban, Kraków 2001, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Kaleta K., Praca z dzieckiem z zaburzeniami zachowania, [w:] Psychologiczne aspekty trudności w wychowaniu dzieci z zaburzeniami zachowania, [red.], K. Kaleta, J. Mróz, Kielce 2010, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP.
- Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007, Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
- Sęk H., Psychologia kliniczna. Tom II, Warszawa 2005, Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa 2009, Wydawnictwo Naukowe PWN.