Choroba Parkinsona należy do grona chorób zwyrodnieniowych układu nerwowego. Pojawia się ona zazwyczaj ok. 55-60 roku życia, choć zdarzają się wypadki, iż pierwsze objawy choroby można zauważyć już u osób mających 21 lat. Za jej przyczynę uznaje się uszkodzenie i zanik komórek nerwowych w mózgu człowieka, w tzw. istocie czarnej, która znajduje się w śródmózgowiu i produkuje substancję zwaną dopaminą, dzięki której przekazywane są impulsy nerwowe, odpowiedzialne za poruszanie się. Zmniejszenie produkcji, a co za tym idzie niedobór dopaminy, wpływa na powstanie ruchowych objawów choroby Parkinsona.
Choroba Parkinsona jest chorobą samoistną, do tej pory nie udało się jeszcze ustalić jej przyczyny. Przypuszcza się jedynie, iż na jej wpływ mogą mieć uwarunkowania genetyczne, a więc wrodzona cecha zwiększająca możliwość występowania choroby oraz czynniki zewnętrzne, tj. zanieczyszczenia, chemia i konserwanty, znajdujące się w żywności czy infekcje i przebyte różnego rodzaju choroby. Postać choroby oraz dalszy jej rozwój, zależą głównie od wieku zachorowania, do głównych jej objawów należą:
- pogorszenie sprawności,
- spowolnienie ruchowe,
- sztywność mięśniowa,
- drżenia spoczynkowe,
- zaburzenia stabilności postawy ciała,
- zaburzenia równowagi,
- zaburzenia chodu,
- zaburzenia mowy,
- zaburzenia węchu,
- spadek ciśnienia tętniczego,
- obniżenie nastroju psychicznego (możliwość wystąpienia depresji i lęków),
- zaburzenia snu,
- spowolnienie myślenia, zaburzenia pamięci i orientacji przestrzennej,
- zaburzenia połykania,
- zaparcia oraz zaburzenia funkcji pęcherza,
- nadmierne ślinienie lub suchość w ustach,
- zaburzenia termoregulacji ciała itp.
Jednym z objawów choroby Parkinsona są zaburzenia mowy, które dotyczyć mogą nawet 75% chorujących. Na początku choroby zauważyć można niewielkie zmiany głosu oraz artykulacji głosek, które narastają wraz z rozwojem choroby. W późniejszym stadium choroby Parkinsona zaburzenia mowy dotyczą zmiany barwy oraz siły głosu, a także wyrazistości fonetycznej wypowiedzi, jest to tzw. dyzartria.. Mowa staje się monotonna i cicha, chory wymawia zdania wolno i niewyraźnie, często nie kończy zdania, mamrocze. U chorych na Parkinsona zaobserwować można również problem w emisji głosu tzw. dysfonię, która wpływa na zmianę barwy głosu, który może stać się chrapliwy, zduszony, piskliwy lub matowy, czasem może on brzmieć zbyt cicho lub zbyt głośno. Chory może mieć problem zarówno z intonacją jak i akcentem wypowiedzi.
Przyczyny zaburzeń mowy, które pojawiają się w chorobie Parkinsona nie zostały jeszcze do końca zbadane. Wiadomo, że zmian barwy i siły głosu, upatrywać można w zwiększonym napięciu mięśni krtani, zaburzonym ruchu strun głosowych, zmęczeniu czy osłabieniu aktywności mięśni krtani. Za niewyraźną artykulację odpowiadać może również wzmożone napięcie mięśni twarzy, które powoduje odczucie, iż chory mówi bez otwierania ust.
Zaburzenia mowy w chorobie Parkinsona leczone mogą być za pomocą środków farmakologicznych, zabiegów neurochirurgicznych, a także odpowiednich ćwiczeń logopedycznych. Bardzo skuteczna jest intensywna fizjoterapia głosu (LTS), polegająca na prostych ćwiczeniach oddechowych i fonacyjnych przy jednoczesnym głośnym wypowiadaniu dźwięków. LTS bardzo skutecznie poprawia pracę strun głosowych, ich współdziałanie, poprawia intonację, głośność wypowiedzi oraz wpływa na wyrazistość artykulacji.
Głównym założeniem terapii logopedycznej w chorobie Parkinsona jest:
- przywrócenie wyrazistości mówienia,
- modyfikacja oddechu,
- modyfikacja fonacji (siła głosu),
- modyfikacja artykulacji,
- modyfikacja prozodii (akcent i melodia wypowiedzi).
T. Lewicka oraz A. Rodzeń zaproponowały następujące zestawy ćwiczeń dla chorych na chorobę Parkinsona:
- ćwiczenia oddechowe
- ćwiczenia mięśni twarzy, języka i warg
- ćwiczenia fonacyjne
- ćwiczenia artykulacyjne
- ćwiczenia melodyjności i intonacji wypowiedzi.
Celem ćwiczeń oddechowych jest przywrócenie poprawnych wzorców oddychania, zwiększenie pojemności życiowej płuc, poprawa koordynacji oraz napięcia mięśni oddechowych, a także zwiększenie kontroli nad oddechem. Poprawny głęboki oddech jest podstawą silnego głosu oraz poprawnej wymowy, dlatego też chory swoje ćwiczenia powinien rozpocząć od uświadomienia sobie ruchów klatki piersiowej, które wykonywane są podczas wdechu i wydechu. W tym celu konieczne jest ułożenie przez niego ręki w okolicy żebrowo – mostkowej oraz żebrowo – brzusznej, a co za tym idzie zwiększenia ruchów oddechowych z wykorzystaniem ukierunkowanego oporu. Ćwiczenia te powinno wykonywać się podczas leżenia na wznak, leżenia na boku, leżenia na brzuchu oraz siedzenia.
Chory powinien wykonywać następujące ćwiczenia oddechowe :
- nabieramy powietrze przez nos, po policzeniu do trzech, wypuszczamy powietrze wypowiadając głoskę H, następnie przechodząc do głosek S i F;
- dmuchamy na płomień świecy tak, by nie dopuścić do jego zgaszenia, na zakończenie zaś dmuchamy jednym, mocnym dmuchnięciem i gasimy świeczkę;
- dmuchamy przez słomkę, zanurzoną w szklance z wodą i robimy bańki;
- za pomocą słomki przekładamy skrawki papieru z jednej miseczki do drugiej;
- robimy bańki mydlane, starając się, by były jak największe;
- robimy wdech i wypowiadamy słowa: blat, mak, kat, brat, mat, most, pomost
- podczas wydechu wypowiadamy słowa: pomost, meczet, sekret, gong, pakiet, pasztet, krok;
- robimy wdech, a podczas wydechu liczymy od 1 do 10, stopniowo próbując dojść do 20.
Ćwiczenia mięśni twarzy, języka i warg pomagają przeciwdziałać tzw. hipomimii, czyli wzmożonemu napięciu mięśni twarzy, przez które twarz staje się nieruchoma, słabo odzwierciedla uczucia i emocja chorego, a co za tym idzie wpływa na bełkotliwość wypowiedzi. Chory powinien wykonywać następujące ćwiczenia:
- wypowiadamy w bardzo dokładny wręcz teatralny sposób samogłoski: A (buzia szeroko otwarta), O ( jajeczko), U (dzióbek), E (lekki uśmiech).
- kładziemy górną wargę na dolnej, potem dolną na górnej;
- przygryzamy najpierw dolną następnie górną wargę zębami;
- po ułożeniu ust w dzióbek, cmokamy;
- uśmiechamy się szeroko, pokazując zęby;
- na przemian robimy dzióbek i uśmiechamy się;
- nabieramy do ust wodę, następnie przesuwamy płyn z jednego policzka do drugiego;
- szybko wysuwamy język z ust, następnie go chowamy;
- oblizujemy językiem górną wargę;
- szybkimi ruchami przesuwamy język na boki;
- przytrzymujemy słomkę pomiędzy nosem a górną wargą
- poruszamy żuchwą na boki;
- wypowiadamy zbitki sylabowe: papapapapapapa, popopopopopo, pepepepepepepepe, pupupupupupu
- robimy śmieszne miny do lusterka;
- wykonujemy delikatny masaż twarzy, okrężnymi ruchami pocieramy następnie szczypiemy policzki;
Ćwiczenia fonacyjne odpowiadają za koordynację oddechu oraz fonacji, za kontrolę nad wysokością oraz natężeniem głosu, a także za jego stabilizację, a także za osiągnięcie prawidłowego rezonansu i prozodii. Powyższe ćwiczenia należy prowadzić w trzech etapach: intonacja głosu, zatrzymanie dźwięku, projekcja i kontrola głośności.
Chorzy na Parkinsona mają bardzo często trudności z rozpoczęciem wypowiedzi, aby im to ułatwić autorki poradnika Ćwiczenia rehabilitacyjno-logopedyczne dla osób z chorobą Parkinsona, zaproponowały trzy sposoby:
- początek mówienia poprzedza klaśnięcie lub stuknięcie nogą w podłogę;
- początek mówienia poprzedza narysowanie w powietrzu pierwszej litery słowa;
- gdy mówiący zaczyna się jąkać, należy przerwać wypowiedź, klasnąć w dłonie i rozpocząć od nowa.
Zestaw ćwiczeń fonacyjnych obejmuje następujące zadania:
- wykonujemy wdech, następnie w sposób bezgłośny wypowiadamy głoskę H, przy szeroko otwartych ustach, później wypowiadamy długo głoskę A;
- zaciskamy dłonie na wysokości klatki piersiowej, za chwilę mocno opuszczamy dłonie w dół, wydychamy powietrze wypowiadając głoski A,O,I,U;
- zginamy ręce w łokciach na wysokości ramion, zaplatamy palce, a potem mocno rozrywamy palce, wypowiadając A,O,I,U;
- wypowiadamy samogłoskę A od 10 do 20 sekund;
- nucimy głoskę O;
- kładziemy język na dnie jamy ustnej, usta przymykamy i nucimy głoskę MMMMMM;
- językiem dotykamy podniebienia miękkiego, nucimy LYLYLY;
- wypowiadamy coraz głośniej liczby, następnie wypowiadamy coraz ciszej te same liczby, na końcu zaś na przemian zmieniamy obniżanie i podnoszenie głośności wypowiedzi;
- wymawiamy samogłoski z różnym natężeniem: głośno-cicho, cicho-głośno, głośno-cicho itd.
- bierzemy głęboki wdech i silnym głosem wypowiadamy ACH!
- zaczynamy od tonu średniego, przechodząc do tonów wyższych wypowiadamy ACH! OJOJ!
Ćwiczenia artykulacyjne wpływają na wyrazistość wypowiedzi, uzależnione są od nasilenia zaburzeń artykulacyjnych chorego. Jeżeli ma on problem z artykulacją konkretnych głodek, wraz z logopedą wprowadza się ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, następnie zaś przechodzi się do konkretnej terapii, mającej na celu usprawnienie wymowy danej głoski. Jeśli natomiast problemy artykulacyjne pojawiają się w mowie spontanicznej czy słowach wielosylabowych, należy pracować nad tempem wypowiedzi. Im wolniejsze tempo wypowiedzi, tym poprawniejsza artykulacja. Chory powinien wykonywać następujące ćwiczenia:
- wypowiadamy krótkie słowa i okrzyki;
- wypowiadamy słowa dwu-, trzysylabowe: fantazja, faworyt, kolacja, model, fotel, rogaliki;
- wypowiadamy słowa wielosylabowe: aluminiowy, matematyka, lokomotywa, Amerykanin;
- wypowiadamy zdania: To jest moja książka. Ta kanapa jest wygodna.
- czytamy głośno krótkie teksty z książek czy gazet;
- opowiadamy krótką historię lub treść przeczytanego artykułu;
Ćwiczenia prozodii, wpływają na melodyjność oraz intonację wypowiedzi. Chory powinien zastosować następujące ćwiczenia:
- czytamy na głos fragment tekstu, następnie prosimy o ocenę osoby słuchającej;
- opisujemy ilustracje;
- opisujemy jakaś czynność, np. przygotowania do kąpieli;
- inscenizujemy czytanie krótkiego dialogu;
- czytamy z odpowiednią intonacją krótki wiersz;
- wyrażamy emocje za pomocą krótkich zdań: Co ty robisz?!, Nie chcę! Jaki piękny rysunek! itp.
Należy pamiętać, iż trudności w mówieniu pomimo kuracji farmakologicznej czy terapii logopedycznej, mogą narastać w raz z rozwojem choroby.
Bibliografia:
- T. Lewicka, A. Rodzeń, Ćwiczenia rehabilitacyjno-logopedyczne dla osób z chorobą Parkinsona, Warszawa 2006.
- A. Potulska-Chromik, Zaburzenia mowy w chorobie Parkinsona, (w:)Mam chorobę Parkinsona. Poradnik dla chorych i ich rodzin, pod red. J. Sławka, Gdańsk 2010.
- M. Respondek, Zaburzenia mowy i komunikacji w chorobie Parkinsona, http://www.forumneurologiczne.pl/artykul/zaburzenia-mowy-i-komunikacji-w-chorobie-parkinsona/12380/1.html, (dostęp: 29.10.2014).
- J. Sienkiewicz, Poradnik dla osób z chorobą Parkinsona, Fundacja Żyć z chorobą Parkinsona.