Afazja (gr. fazis-mowa) definiowana jest jako częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem (w zakresie rozumienia lub/i nadawania), której towarzyszą mniejsze lub większe trudności w ponownym jego przyswojeniem.
Do najczęstszych przyczyn uszkodzenia mózgu powodujących afazję należą: udary mózgowe, urazy mózgowe, urazy czaszki, nowotwory oraz ropnie.
Wyróżnia się afazję ruchową i czuciową, najczęściej występują formy mieszane. Głębokość zaburzeń afatycznych może być różna – od całkowitego zniesienia mowy do niewielkiego deficytu w tym zakresie.
W najcięższych przypadkach występują głębokie zaburzenia fluencji, artykulacja może być całkowicie zniesiona. Zaburzenia artykulacyjne mogą występować we wszystkich czynnościach mowy- powtarzaniu, nazywaniu, mowie spontanicznej. W lżejszych stanach obserwuje się parafazje głoskowe, obrastania, opuszczenia. W dłuższych wypowiedziach częste są agramatyzmy, tzw. styl telegraficzny, perseweracje. W piśmie ujawniają się podobne trudności jak w mowie.
U niektórych osób dotkniętych afazją zaburzenia mowy cofają się do pewnego stopnia samoistnie (w okresie 1-3 miesięcy), nawet pomimo braku terapii logopedycznej. Ma to miejsce np. w sytuacjach, kiedy poza trwałym uszkodzeniem pewnych okolic mózgu- wystąpiły uszkodzenia przejściowe spowodowane, np. obrzękiem, zaburzeniami w krążeniu krwi, albo obniżeniem pobudliwości komórek nerwowych i przewodzenia synaptycznego.
Terapię logopedyczną pacjentów po incydentach neurologicznych, u których wystąpiła afazja można rozpocząć dopiero wtedy, gdy ustąpią ostre objawy choroby. Początkowo zajęcia powinny być krótkie (kilkuminutowe). Czas ten można stopniowo wydłużać, należy też- uwzględniając samopoczucie chorego robić krótkie, dość częste przerwy dla odpoczynku. W dalszej fazie terapii logopedycznej ćwiczenia mogą trwać do 45 minut dziennie przy częstotliwości 3-4 razy w tygodniu, a nawet codziennie.
W cięższych postaciach afazji pomoc logopedy jest nieodzowna i terapia mowy trwa do 2-3 lat i dłużej. Język chorego może też nie osiągnąć poprzedniej doskonałości, często pozostają deficyty w postaci powolnej mowy, o uproszczonym stylu, czasem pewnych trudności w rozumieniu.
Diagnoza neurologopedyczna:
Pierwszym etapem postępowania w terapii neurologopedycznej pacjenta z afazją jest postawienie diagnozy. Jej celem jest ocena rodzaju i stopnia zaburzeń poszczególnych funkcji, co pozwala ustalić jaki typ afazji wystąpił u pacjenta.
Na podstawie analizy dokumentacji medycznej następuje też określenie miejsca, rodzaju i rozległości uszkodzenia mózgu.
Ocena funkcjonalna wskazująca na zaburzenia funkcji mózgowych, a także relatywnie zachowane funkcje mózgowe jest podstawą opracowania programu rehabilitacji mowy pacjenta z afazją.
Planowanie programu terapii:
Opracowanie programu terapii neurologopedycznej pacjenta z afazją wymaga, jak już było wspomniane uwzględnienia takich czynników jak: czynności psychiczne relatywnie zachowane, funkcje zaburzone, głębokość zaburzeń, ich cechy charakterystyczne oraz wielkość obszaru uszkodzenia tkanki nerwowej. Niebagatelne znaczenie ma także ogólny stan chorego, wydolność organizmu, podatność na zmęczenie oraz zdolność uczenia się. Tworząc plan terapii należy też uwzględnić wiek, wykształcenie i zainteresowania pacjenta. Bardzo duże znaczenie ma także stanowisko chorego wobec własnych trudności. W przypadku postawy negatywnej terapię należy poprzedzić działaniem o charakterze psychoterapeutycznym.
Tworząc plan terapii logopedycznej pacjenta z afazją konieczne jest przestrzeganie zasad warunkujących jej skuteczność, do których należą min.:
- zasada indywidualizacji ćwiczeń (dobranie ćwiczeń do rodzaju i głębokości zaburzeń);
- zasada stopniowania trudności;
- dostępność informacji i czynności (możliwość wykonania danej czynności przez chorego).
Postępowanie logopedyczne powinno być dostosowane do charakteru zaburzeń mowy i ich stopnia. W terapii mowy pacjenta z afazją wykorzystuje się metody bezpośrednie i pośrednie.
Metody bezpośrednie polegają na ćwiczeniu zaburzonej funkcji, w celu wykorzystania rezerw tkwiących w uszkodzonej okolicy, jeśli nie została ona uszkodzona całkowicie. Gdy te metody nie dają rezultatu, stosuje się metody pośrednie, polegające na włączaniu dodatkowych funkcji zastępczych, np. przy zaburzeniu czucia ułożenia narządów mowy można wykorzystywać wzrok pokazując choremu schematy pozycji narządów mowy, właściwych dla poszczególnych głosek.
Konieczna jest orientacja w środowisku chorego, a zwłaszcza określenie postaw członków rodziny i możliwości współpracy z rodziną w okresie reedukacji. W planowaniu terapii należy uwzględnić również odpowiednie materiały do zajęć (nie powinny być nazbyt infantylne).
Różny też może być dobór strategii reedukacji mowy chorego z afazją- terapia krótkoterminowa lub długoterminowa, strategia minimalna, realistyczna lub maksymalistyczna. Najogólniej metody terapii afatyków można podzielić na werbalne (ćwiczące ekspresję słowną) i niewerbalne (wyrażane znakiem, symbolem, gestami, mimiką, rysunkiem).
W sytuacji gdy mowa jest całkowicie zniesiona lub wymaga ogromnego wysiłku od pacjenta, powinna być rozwijana komunikacja niewerbalna, dzięki której możliwe jest efektywne porozumiewanie się, a co ważniejsze zmniejsza się frustracja pacjenta i odbudowuje jego pewność siebie.
Nie można postępować według stałego schematu terapeutycznego, gdyż nawet w zakresie tej samej formy afazji istnieje wielka różnorodność objawów, trzeba dostosowywać program zajęć do rodzaju zaburzeń mowy, do możliwości fizycznych i umysłowych chorego, jego wieku, wykształcenia i zainteresowań. Oczywistym jest na przykład fakt, że osoby młode zazwyczaj uczą się mowy dużo szybciej niż starsze. Najlepsze wyniki zaś osiąga się u osób wykształconych, rozumiejących potrzebę reedukacji i uświadamiających sobie trudności występujące w ich mowie.
W trakcie terapii pacjenci powinni być zachęcani do stawania się aktywnymi rozmówcami, używającymi różnych możliwie efektywnych dróg komunikacji, pozwalających na przekazywanie myśli, uczuć, potrzeb i emocji.
Terapeuta powinien uświadamiać sobie, że postępując schematycznie może zahamować twórcze podejście pacjenta lub spowodować jego całkowite wycofanie się z komunikacji i niechęć do terapii.
Najważniejszym zadaniem jest więc umożliwienie pacjentowi wypróbowania różnych sposobów porozumiewania się. To pacjent ostatecznie decyduje o wyborze najskuteczniejszych, najbardziej optymalnych dla siebie sposobach komunikowania się. Terapeuta powinien pacjenta wspierać, motywować i mobilizować do wysiłku, zaś jego najbliższe środowisko- rodzinę, znajomych- zachęcać do współpracy.