Pojęcie upośledzenia umysłowego jest bardzo szerokie, gdyż przy jego wyjaśnianiu należy wziąć pod uwagę nie tylko zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, które ono obejmuje, ale i zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności, i dysfunkcje, jakie mu towarzyszą. Dlatego upośledzenie nie odnosi się tylko do sfery poznawczej, ale obejmuje również całą osobowość człowieka. Definicje upośledzenia umysłowego są więc uzależnione od sposobu ujęcia upośledzenia umysłowego i kryteriów oceny tego stanu. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia: kliniczno – medyczne, praktyczne oraz psychologiczno – społeczne. Definicje z pierwszej grupy ujmują upośledzenie umysłowe jako objaw choroby, biorąc pod uwagę etiologię i patogenezę. Druga grupa obejmuje definicje o charakterze prawno- administracyjnym, trzecia natomiast zawiera definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, różniące się liczbą oraz rodzajem kryteriów, według których ocenia się ten stan.
Najnowszą definicję upośledzenia umysłowego podało Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM-IV, 1994), według którego upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno – kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolnych oraz sposobu organizowania czasu wolnego i pracy.
Wyjaśnienie różnorodnych przyczyn upośledzenia umysłowego można odnaleźć w literaturze wielu dyscyplin naukowych. Klasyfikacje przyczyn upośledzenia umysłowego są różne. Najczęściej uzależnia się je od czasu występowania, czyli okresu życiowego człowieka, w którym mogą zadziałać czynniki patologiczne. Zazwyczaj wymienia się trzy takie okresy: prenatalny – przed urodzeniem dziecka (czas ciąży), perinatalny – w czasie porodu i postnatalny – po urodzeniu dziecka.
Wald wyróżnia dodatkowo jeszcze jeden okres, w którym mogą zadziałać czynniki patologiczne, a mianowicie okres przed poczęciem. Jednak akcentuje, że są to czynniki, które mogą prowadzić do głębszego upośledzenia umysłowego. Zalicza do nich:
- nieprawidłowości genowe:
- monogeniczne: strukturalne i metaboliczne
- wieloczynnikowe
- chromosomalne, które powstają najczęściej w procesie dojrzewania komórek rozrodczych rodziców i mogą dotyczyć liczby chromosomów oraz ich budowy.
- wiek matki, przy czym nie jest to czynnik powszechnie opisywany przed badaczy. Jednak biorąc pod uwagę stanowisko lekarzy ginekologów, położników i pediatrów można sugerować, że pewne przedziały wiekowe mogą być niebezpieczne dla urodzenia zdrowego dziecka. Chodzi tutaj o „niedostateczną dojrzałość biologiczną bardzo młodych matek lub wyczerpanie generatywnych sił matek starszych”.
Kolejnym okresem, w którym mogą zadziałać czynniki patologiczne jest okres życia płodowego. Im wcześniej zadziała któryś z czynników chorobotwórczych, tym zaburzenie rozwoju intelektualnego jest większe. Spośród tych czynników wymienia się tutaj: zakażenia bakteryjne, wirusowe, inwazje pasożytnicze czyli choroby z tym związane, np. różyczka, kiła, toksoplazmoza a nawet grypa, wady żywieniowe matki, czynniki chemiczne, czynniki fizyczne, czynniki immunologiczne, zaburzenia łożyska, hipoksję wewnątrzmaciczną, niedotlenienia, napromieniowanie, urazy psychiczne.
Do zadziałania czynników patologicznych może dojść również w czasie porodu. Najczęściej wśród przyczyn upośledzenia umysłowego wymienia się tutaj: zamartwicę, wcześniactwo oraz urazy porodowe, a w związku z nimi dodatkowo wiek matki i powikłania w okresie ciąży, jak np. nieprawidłowości ułożenia płodu.
Ostatnim okresem, w który może dojść do zadziałania czynników powodujących upośledzenie umysłowe jest okres po urodzeniu się dziecka. Jako przyczyny wymienia się tu: zakażenia, zapalenie opon mózgowo – rdzeniowych, zapalenie mózgu, urazy, czynniki chemiczne, czynniki żywieniowe, czynniki izolacji zmysłowej i kulturalnej.
Z. Sękowska czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego dzieli również na dwie grupy. Pierwsza obejmuje „czynniki dziedziczne (genetyczne, endogenne), a więc działające w okresie przed zapłodnieniem (w komórkach rozrodczych rodziców lub bardziej odległych przodków). Do grupy drugiej zalicza się czynniki środowiskowe (egzogenne) działające na zarodek, płód oraz w pierwszych latach życia dziecka”
Wyróżnia się wiec w etiologii:
- czynniki dziedziczne
- czynniki wrodzone – działające w życiu płodowym osobnika
- czynniki nabyte – działające w pierwszych latach życia
Z kolei Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje na następujące przyczyny niedorozwoju umysłowego:
- „po zarażeniu i zatruciach;
- wskutek urazu lub działania czynników fizycznych;
- z powodu zaburzeń przemiany materii, wzrostu lub odżywiania;
- w wyniku ciężkiej choroby mózgu występującej po urodzeniu, np. dziecięce stwardnienie rozległe;
- wskutek chorób i zespołów wywołanych przez (nieznane) czynniki działające w życiu płodowym;
- wskutek anomalii chromosomalnych;
- wskutek wcześniactwa;
- wskutek braku podniet psychosocjalnych;
- inne – bliżej nieznane”
Istotne jest to, że głębokie upośledzenie umysłowe powodowane jest tylko jednym z wielu czynników patologicznych wywołujących określone zmiany organiczne w mózgu, natomiast lekkie upośledzenie umysłowe spowodowane jest na ogół działaniem wieloczynnikowym, bez widocznych anomalii mózgu.
Zdaniem M. Kościelskiej upośledzenie umysłowe jest rezultatem nieprawidłowo przebiegającego procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Wyróżnia trzy zasadnicze etapy procesu patologizacji rozwoju oraz etap wstępny.
Etap wstępny charakteryzuje występowanie predykatorów zaburzeń, to jest zespołu warunków biologicznych, społecznych i psychologicznych dotyczących przyszłych rodziców oraz warunków, w których zostanie poczęte i wychowywane dziecko. Predykatorami tymi są : wyposażenie genetyczne i stan zdrowia rodziców, stopień czystości powietrza, gleby i wody, wartość odżywcza produktów żywnościowych, poziom nasilenia hałasu, dojrzałość rodziców do rodzicielstwa itd.
Etap pierwszy to moment powstania uszkodzenia w wyniku zadziałania czynnika uszkadzającego typu: biologicznego (infekcje wirusowe uszkadzające płód, stan niedożywienia, aberracja chromosomalna w momencie zapłodnienia) lub psychologicznego np. stresy matki wywierające ogromny wpływ na cechy psychofizyczne płodu. Należy tu wspomnieć również o niekorzystnych warunkach połogu w szpitalach, na które składają się: silne światło, hałas, oderwanie od matki, skrępowanie pieluchami itp.
Prawdziwy proces patologizacji zaczyna się wtedy, gdy następuje ciąg interakcji o charakterze negatywnego sprzężenia zwrotnego zarówno w obrębie wewnętrznej organizacji ustroju dziecka i jego psychiki, jak i pomiędzy dzieckiem i otoczeniem zewnętrznym.
M. Kościelska zwraca tu uwagę na różne formy zachowań dorosłych wobec dzieci, szkodliwe dla ich rozwoju, jak np. niezaspokajanie ich potrzeb, niedostarczanie bodźców stymulujących rozwój lub też inne patologiczne zachowania.
Etap trzeci polega na usztywnieniu procesów patologicznych i powstawaniu podtrzymujących je układów we wzajemnych stosunkach upośledzony człowiek – środowisko. W tym stadium szansa na powodzenie terapii jest znikoma, prawie też nie ma nadziei, aby poprawa nastąpiła w sposób samoistny, bez impulsu z zewnątrz. Z tym etapem wiąże się pojęcie nieodwracalności upośledzenia umysłowego.
Bibliografia:
- J.Sowa „Pedagogika specjalna w zarysie”
- J. Wyczesany „Pedagogika upośledzonych umysłowo – wybrane zagadnienia”
- Z. Sękowska „Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej”
- M. Kościelska „Oblicza upośledzenia”