Upośledzenie umysłowe występuje u ok. 3% populacji ludzkiej, jest ono pojęciem ogólnym dla wszystkich rodzajów wrodzonego, niskiego poziomu inteligencji. Zarówno definicji oraz przyczyn upośledzenia umysłowego jest wiele, co spowodowane jest ciągłym wzrostem wiedzy na ten temat.
Ogólnie można zaobserwować trzy podejścia definicyjne: kliniczno-medyczne, praktyczne oraz psychofizjologiczno-społeczne. J. Kostrzewski określa upośledzenie umysłowe jako istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzenie w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Zdaniem A. Lewickiego oligofrenia jest to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego, wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte, prowadzące często do zaburzeń w przystosowaniu społecznym. Z kolei M. Kościelska uważa, iż upośledzenie umysłowe traktuje się nie jako zaburzenie organiczne, ale psychologiczne; jako stan do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego. Współczesne spojrzenie na upośledzenie umysłowe jest wielostronne, nie opiera się bowiem tylko na zaburzeniach intelektualnych oraz poznawczych, ale nawiązuje również do sfery emocjonalnej oraz wolicjonalnej (działaniowej), opierając się na holistycznej wizji człowieka. Wielostronne jest również spojrzenie na etiologię upośledzenia umysłowego, każdy z badaczy kieruje się innym czynnikiem w poszukiwaniu przyczyny choroby.
Z. Sękowska przyjmując za kryterium charakter czynnika, wyróżnia następujące przyczyny upośledzenia umysłowego:
1. czynniki dziedziczne (genetyczne, endogenne)- działające przed zapłodnieniem;
2. czynniki środowiskowe (egzogenne)- działające na zarodek, płód oraz w pierwszych latach dziecka.
J. Sowa zaś szukając przyczyn upośledzenia umysłowego oparł się na ograniczeniach oraz funkcjonalnych zmianach w korze mózgowej. Wyróżnił on następujące czynniki:
1. przyczyny pierwotne (czynniki genetyczne)- nieprawidłowe lub uszkodzone geny;
2. przyczyny wtórne (oddziałujące na korę mózgową):
- przed urodzeniem dziecka – które mają wpływ na płód w czasie ciąży, czyli choroby zakaźne matki, np. kiła, odra, niedożywienia, alkoholizm oraz inne używki;
- w czasie porodu – np. uszkodzenie mózgu spowodowane niedotlenieniem;
3. przyczyny kulturowe oraz środowiskowe – brak odpowiednich warunków rozwojowych, niski poziom stymulacji rozwojowej, chaos w procesie wychowawczym itp.
Przyczyny upośledzenia rozpatrywać także można ze względu na okres jego powstania, do których należą:
1. czynniki prenatalne (przedporodowe) – wiek matki (zbyt młody wiek biologiczny lub zbyt późne zajście w ciąże), wadliwe geny, używki, zatrucia chemikaliami, zaburzenia chromosomalne, konflikt serologiczny, niedotlenienie, choroby infekcyjne matki itd.
2. czynniki perinatalne (okołoporodowe) – uszkodzenia mechaniczne oraz niedotlenienia mające miejsce w czasie porodu;
3. czynniki postnatalne (poporodowe) – urazy fizyczne, choroby mózgu, niekorzystne warunki psychospołeczne, zaburzenia metabolizmu, maltretowanie i zaniedbywanie dziecka.
K. Kirejczyk uzależnił przyczyny upośledzenia umysłowego na czasie, w którym szkodliwy czynnik zadziałał :
1. czynniki mające wpływ przed poczęciem;
2. czynniki w czasie życia płodowego;
3. czynniki związane z aktem porodu;
4. czynniki działające po urodzeniu dziecka.
Wyróżnić możemy następujące stopnie upośledzenia umysłowego: lekki, umiarkowany, znaczny oraz głęboki.
Dzieci upośledzone w stopniu lekkim charakteryzuje przede wszystkim upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości. Ich myślenie pozostaje w fazie myślenia konkretno-wyobrażeniowego, które jest charakterystyczna dla wcześniejszych stadiów rozwoju. W odwołaniu do konkretu potrafią one dokonywać pewnych operacji logicznych, takich jak: klasyfikacja, szeregowanie, dodawanie, mnożenie, przyporządkowywanie. Mowa dzieci upośledzonych w stopniu lekkim pod względem formy i składni nie różni się od mowy dzieci zdrowych. Jest ona bardziej uboga w pojęcia abstrakcyjne, ogólnie występuje uboższy zasób słownictwa zarówno czynnego jak i biernego. Dzieci te są impulsywne, w ich zachowani brak jest inicjatywy działania oraz samodzielności, są podatne na sugestie. Upośledzenie to do momentu pójścia do szkoły trudno rozpoznać, bo zwykle dopiero wtedy zauważa się:
- trudności w uczeniu się,
- trudności w koncentracji uwagi,
- zachowania impulsywne,
- niedojrzałość procesów emocjonalnych,
- zaburzenia w zachowaniu, będące często efektem wymagań szkolnych przekraczających możliwości dziecka.
Dzieci z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym odznaczają się poważnymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Mowa ich jest agramatyczna, często bełkotliwa i niewyraźna, słownictwo ubogie. W myśleniu widoczne są ogromne problemy w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych, abstrakcyjnych również w rozumieniu stosunków logicznych. Zakres pamięci dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym jest wąski, a jego trwałość znikoma. Także rozwój fizyczny tych dzieci przebiega z dużym opóźnieniem, np. dużo później zaczynają chodzić. W zachowaniu dzieci te nie przejawiają inicjatywy i samodzielności. Z trudem przychodzi im przyswojenie podstawowych czynności, np. ubieranie się. Wydają się one być nieświadome swoich społecznych możliwości. Dzieci te odczuwają potrzebę bezpieczeństwa oraz miłości. Potrafią one mocno manifestować swoją sympatię, mają silną potrzebę kontaktu (\”lepią się\”, tulą). Dzieci te wymagają stałej obecności innych osób na przestrzeni całego swojego życia.
Upośledzenie dzieci w stopniu znacznym jak i głębokim rozpoznawane jest zazwyczaj w chwili urodzenia, co powiązane jest z deficytami narządów zmysłów oraz narządów ruchu. Dzieci te muszą mieć stałą opiekę innych osób. Mają one ogromny problem ze zrozumieniem nawet najprostszych poleceń. Mowa u tych dzieci nie rozwija się wcale, lub rozwija się minimalnie jako narzędzie komunikacji, jednak sprawność motoryczna aparatu mowy jest na bardzo niskim poziomie. Przy pomocy bardzo intensywnej terapii mogą one nauczyć się samoobsługi, jako dorośli mogą także wykonywać proste zadania, ale tylko pod kontrolą innych osób.
Najcięższym stopniem upośledzenia jest upośledzenie głębokie. Dzieci te mają poważne zaburzenia zdrowotne. Ich zdolność do komunikowania jest minimalna. Ich życie ogranicza się zwykle do najprostszych czynności samoobsługowych.
Główne zasady pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo:
1. z. akceptacji i życzliwości – okazywanie troski, opieranie się na mocnych stronach dziecka;
2. z. indywidualizacji – dokładne poznanie dziecka, dostosowanie odpowiednich metod;
3. z. motywacji działania – stawianie jasnych celów i oczekiwań, brak przymusu;
4. z. dostosowania zadań do potrzeb, zainteresowań oraz możliwości dziecka;
5. z. wszechstronnej aktywizacji;
6. z. atrakcyjności życia w grupie;
7. z. stopniowania trudności;
8. z. higieny i bezpieczeństwa społecznego;
9. z. kształtowania pozytywnych stosunków koleżeńskich;
10. z. wzmocnień pozytywnych – w. pierwotne (jedzenie, picie), w. wtórne (stawianie pieczątek), w. społeczne (pochwała, uśmiech), w. sytuacyjne (np. bajka).
Metody pracy z dziećmi upośledzonymi:
1. m. oglądowe oparte na obserwacji;
2. m. oparte na słowie (opisy, pogadanki, praca z książką);
3. m. malowania dziesięcioma palcami;
4. m. uczenia przez naśladownictwo;
5. m. zabawy: od manipulacyjnych, ruchowych, konstrukcyjnych, tematycznych do Orgiami;
6. m. gier dydaktycznych;
7. Metoda Wstępnej Stymulacji Logopedycznej;
8. m. swobodnej pracy M. Montessori;
9. Metoda Ruchu Rozwijającego;
10. Metoda Dobrego Startu itp.
Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego
Stopień upośledzenia |
Wartość ilorazu inteligencji |
Występowanie w populacji upośledzonych umysłowo |
| lekki | 52-67 | 80% |
| umiarkowany | 36-51 | 12% |
| znaczny | 20-35 | 7% |
| głęboki | poniżej 20 | mniej niż 1% |
Bibliografia
- Upośledzenie umysłowe – pedagogika, pod red. K. Kirejczyka, Warszawa 1981.
- Kostrzewski J., Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym (w:) Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa 1981.
- M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, Warszawa 1995.
- Sękowska Z., Pedagogika specjalna, Warszawa 1985.
- Wyczesny J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1991.