O ile aparat mowy jest filogenetycznie ukształtowany, a jego cechy są przekazywane dziedzicznie, o tyle sama czynność mowy jest sprawnością, która musi być nabywana przez każdego osobnika na drodze uwarunkowań społecznych, poprzez kontakt z otoczeniem ludzkim. Dzięki procesom społecznej adaptacji dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków, chociaż pierwotnie ( biologicznie) są to narządy przeznaczone do oddychania, żucia i połykania.
Dopiero wtórnie stają się one narządami mowy.
Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętności koordynowania różnych grup mięśni do wytwarzania mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, której nabywa się wolniej i z większym trudem niż innych sprawności motorycznych. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5-6 lat.
W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
- okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (0-1)
- okres wyrazu (1-2)
- okres zdania (2-3)
- okres swoistej mowy dziecięcej (3-7).
W literaturze psychologicznej spotkać się można z innymi próbami periodyzacji, na przykład:
- uśmiech i stymulacja społeczna
- gaworzenie i przywiązanie społeczne
- przyswajanie słów i eksploracja społeczna
- przyswajanie języka i doświadczenie społeczne.
W charakterystyce rozwoju mowy przedstawiony zostanie przede wszystkim pierwszy z tych podziałów.W momencie przyjścia na świat dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. Po krzyku matka poznaje, że dziecko jest głodne, mokro mu, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się mama. Jest to pierwsze porozumienie. W 2-3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie), towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn i całego ciała. Głużenie to jeszcze nie mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe i spółgłoskowe. Należy zaznaczyć, że głużą wszystkie dzieci, także głuche. W okresie gruchania dziecko przygotowuje się do wydawania podstawowych dźwięków mowy. W mózgu powstają pierwsze skojarzenia między wydawanymi dźwiękami a odpowiadającymi im ruchami aparatu artykulacyjnego.W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka gaworzenie. To zamierzone powtarzanie dźwięków mowy. Dzięki nabywaniu takich cech, jak spostrzegawczość, skupienie uwagi, dziecko naśladuje teraz te dźwięki. Gaworzenie polega na wymawianiu zespołów sylab nie mających jeszcze określonego znaczenia.
Gaworzenie charakteryzuje się albo seriami powtarzających się sylab kanonicznych o budowie CV (spółgłoska, samogłoska) np. babababa- jest to gaworzenie powtarzalne, albo seriami sylab o różnej spółgłosce lub samogłosce np. bedaduduvo i wtedy określa się je jako gaworzenie konkatenacyjne.
Pod koniec gaworzenia pojawia się zjawisko powtarzania własnych i zasłyszanych dźwięków, a nawet słów, tuż po ich usłyszeniu. Nosi ono nazwę echolalii fizjologicznej.
Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie- prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania. Jednakże echolalia nie jest jeszcze mową ludzką. Mowa w ścisłym znaczeniu zaczyna się dopiero wówczas, gdy wyraża ona określone desygnaty, to znaczy symbolizuje przedmioty. Innymi słowy, gdy dziecko rozumie, co mówią inni, i gdy używa słów w ich właściwym znaczeniu. To osiąga z końcem pierwszego roku życia poprzez kojarzenie słyszanych lub wymawianych przez siebie zespołów dźwięków z równoczesnym wskazywaniem odpowiednich osób, przedmiotów i czynności. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, baba, da, pa. W ciągu pierwszego roku życia zaznaczają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju. Zastój mowy przypada na okres, gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na tej nauce. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową. Zastój mowy towarzyszy również okresom choroby oraz izolacji od osób bliskich.
W wieku od 1 do 2 roku życia (okres wyrazu) dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, oprócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia: dwuwargowe: twarde i miękkie p, p’,b, b’, wargowo- zębowe, twarde i miękkie f, f’, w, w’, przednio- językowo- zębowe: t, d, n; środkowo- językowe: ś, ć, ź, k’, g’, ń, tylno- językowe: g, x, k. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi łatwiejszymi. Grupy spółgłoskowe- upraszcza. Oto przykłady wymowy dziecka 1-2 letniego: lampa- ampa, jeszcze- ecie, chleba- aba, czytaj- sitaj, zęby- siambi. Jest to również okres naśladowania przez dziecko dźwięków wydawanych przez interesujące obiekty, np. krowa- muu itd. Nazywa się to dźwiękonaśladownictwem, albo onomatopeją. Dwulatek mówi niewiele, ale bardzo dużo rozumie, a nawet zaczyna odróżniać wyraz wymówiony poprawnie od niepoprawnego. Zaczyna budować zdania. Mają one specyficzną konstrukcję np. Cik nie. ( Zegarek nie chodzi.). Dziecko w tym okresie zna około 300 słów. Większość wyrazów stanowią rzeczowniki używane w mianowniku oraz czasowniki.
W okresie zdania przypadającym na 2-3 rok życia mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno wypowiadać następujące głoski:
- wargowe: p,b,m, oraz zmiękczone:p’,b’,m’,
- wargowo-zębowe: f,w,f’,w’,
- środkowojęzykowe:ś,ź,ć,dź,ń,k’,g’,
- tylnojęzykowe:k,g,h,
- przedniojęzykowo-zębowe:t,d,n,
- przedniojęzykow- dziąsłowe:l.
Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski s,z,c,dz nawet sz,ż,cz,dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, często bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć. Mowa jest już zrozumiała nie tylko dla najbliższego otoczenia. Dziecko mówi zdaniami 2- 3 wyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe.
Należy zaznaczyć, że w tym okresie przypada najbardziej gwałtowny rozwój słownictwa. Dwulatek w ciągu roku opanowuje około 1000 słów. Wypowiedzi mają swoistą gramatykę i fantazyjne połączenia dźwiękowe. Warto przytoczyć przykłady mowy dziecka 2- 3 letniego: parasol- palas, pisać- pisiać, będzie- banzie, trochę- tlone, duża- tusia, sukienka- sianka, sałata- siata, zupka- siupka.
Od 3-7 roku życia następuje okres swoistej mowy dziecięcej. Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s,z,c,dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska r. Wcześniej dziecko pomijało ją lub zastępowało inną. Około 4-5 roku życia pojawiają się głoski sz,ż,cz,dż, choć mogą być jeszcze wymawiane jako s,z,c,dz.
A oto typowe odrębności językowe w wieku 3- 5 lat
- opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (elizja): zupa amidolowa, komitywa, palas ( parasol), kapel ( kapelusz)
- przestawki głoskowe (metateza): emelemtasz (elementarz), kolanówki (kolanówki), wałka (ławka)
- tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja) zatelefonić (zatelefonować i zadzwonić), nakluczyć ( klucz i zamknąć), pieszotą (piechotą i pieszo)
- zniekształcenie wyrazu: ołompocik (kompocik)
- formy czasu teraźniejszego: ja nie płake, ja chcem
- formy czasu przeszłego: usiundłam, zdyjmnułam, boliło
- formy czsu przyszłego: tramwaj zaras rusznie
- rozkaźnik: rozeblij mnie, placowej (pracuj)
- bezokolicznik: chce mi się śpić
- rzeczowniki: f pudelce, chcesz s sulem chleba, dwa pudełki
- przymiotniki: doblejsze jak cukielek
- liczebniki: dwoma koniami, dwie kapelusze
- zgrubienia: jabłucho, mamucha
- nowotwory: mój koleżan, taka tryskawca (fontanna).
W okresie swoistej mowy dziecięcej dziecko potrafi już prowadzić swobodne rozmowy. U dzieci 4-5 letnich można dostrzec: wzrost zainteresowania światem, niekończące ciągi pytań o wszystko. Pod koniec tego okresu wszystkie głoski języka polskiego powinny zostać opanowane, a mowa dziecka winna być w pełni zrozumiała dla otoczenia.
Należy jednak pamiętać, że w tym okresie mogą wystąpić zaburzenia uznawane za fizjologiczne, np. jąkanie, bełkotanie.
Może również występować zjawisko hiperpoprawności to znaczy włączenie przez dziecko do mowy trudniejszych głosek jest dla niego dużym wydarzeniem dlatego używa ich w nadmiarze, np. gdy opanuje ż, mówi żupa.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo, u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie trudniejszych głosek. Niejednakowa jest też kolejność występowania poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników m.in. od wpływu środowiska i zdolności pedagogicznych rodziców, od psychofizycznego rozwoju dziecka, itp.
W zasadzie jak wspomniano wcześniej dziecko siedmioletnie powinno wymawiać wszystkie głoski prawidłowo, zdarza się jednak, że okres ten przedłuża się i rozwój mowy bywa nieco opóźniony. Opóźnienie to przejawia się nieumiejętnością wymawiania takich spółgłosek, jak: sz ,ż, cz, dż ,r, k ,g, spółgłosek dźwięcznych, a niekiedy nawet innych głosek. Wymienione spółgłoski zastępowane są przez łatwiejsze artykulacyjnie substytuty lub mylone z nimi. Przyczyną opóźnionego rozwoju mowy jest pewna niedoskonałość aparatu mownego- to znaczy korowych i podkorowych ośrodków mowy oraz obwodowych narządów mowy- na skutek nie ukończonego jego rozwoju anatomicznego i czynnościowego. Niedostatecznie wykształcony słuch mowny może być przyczyną nierozróżniania głosek podobnych brzmieniowo (np. sz,s,ś)- co jest z tym związane- ich mylenie.
Należy zaznaczyć, że w ocenie rozwoju mowy dziecka bierze się pod uwagę zarówno zdolność mówienia, jak i rozumienia. Analizując ekspresję językową zwraca się uwagę na zasób słownictwa, jakość stosowanych struktur gramatycznych, płynność wypowiedzi i artykulację głosek, czyli wymowę. Oceniając zdolność percepcji wypowiedzi należy ustalić poziom rozumienia wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi, stosunków czasowo- przestrzennych i relacji logiczno- gramatycznych.
Jednak gdy opóźnienie pojawiania się poszczególnych głosek w rozwoju mowy jest dłuższe niż pół roku-8 miesięcy, należy zwrócić się do logopedy.
Bibliografia:
- D.Antos, G.Demel, I.Styczek Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa 19672. G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 19983. G.Demelowa, Elementy logopedii, Warszawa 1987
- I.Michalak-Widera, K.Węsierska Aby nasze dzieci mówiły pięknie. Katowice 2001
- B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990
- K..Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć, Kielce 1998
- G.Demel Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.Warszawa 1998
- J.E. Nowak, Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993
- E. Spałek, C. Piechowicz- Kułakowska, Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 1996
- H.Spionek Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Wyd.2 Warszawa 1969 PWN
- red.T.Gałkowski, E. Szeląg, G.Jastrzębowska, Podstawy neurologopedii, Opole 2005
- L.Kaczmarek, Kształtowanie się mowy dziecka. Prace Komisji Filologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
- J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnict