Połykanie – odruch polegający na przechodzeniu pożywienia z jamy ustnej poprzez gardło i przełyk. Analogicznie, wyróżnia się trzy fazy procesu połykania: ustną, gardłową i przełykową. Jedynie faza ustna, którą poprzedza proces żucia, ma charakter dowolny.
Fazami odruchowymi steruje ośrodek połykania zlokalizowany w układzie siateczkowatym pnia mózgu. Do niego wędrują impulsy z pobudzonych receptorów jamy ustnej, gardła i przełyku poprzez nerwy czaszkowe: V, IX i X; natomiast drogą odśrodkową, poprzez nerwy: V, VII, IX, X i XII, wędrują informacje zwrotne do mięśni gardła i przełyku.
Faza ustna:
Jest to jedyna dowolna faza połykania, zależna od ośrodków ruchowych kory mózgowej. Dzięki skurczowi mięśnia poprzecznego języka i mięśnia bródkowo- językowego, rozdrobniony i zmieszany pokarm zostaje uformowany w kęs pokarmowy i ułożony na języku. Zostaje on później przesunięty do ustnej części gardła. W trakcie przechodzenia pokarmu przez cieśń gardła zostają podrażnione receptory, co prowadzi do uniesienia i napięcia podniebienia miękkiego (zamknięcie drogi do jamy nosowej), zbliżenia do siebie łuków podniebiennych (zamknięcie drogi do jamy ustnej) oraz uniesienia krtani, zamknięcia szpary gardłowej i nagłośni (zamknięcie dróg oddechowych.
Cała faza ustna trwa około 0,3 sekundy.
Faza gardłowa:
W tej fazie pokarm jest przesuwany przez gardło dzięki skurczom mięśni okrężnych gardła (zwieraczy gardła górnych , środkowych i dolnych). Konieczne jest jednocześnie rozluźnienie górnego zwieracza przełyku (UES). Tworzy się fala perystaltyczna powodująca wzrost ciśnienia w gardle do ok. 10,0 kPa(100 cm H2O). Fala perystaltyczna przesuwa się z prędkością ok. 5–10 cm/s. Z chwilą przejścia kęsa pokarmowego do przełyku ponownie zamyka się górny zwieracz przełyku.
Faza gardłowa trwa około 1,5 sekundy
Faza przełykowa :
Pokarm przechodzi przez przełyk dzięki fali perystaltycznej zapoczątkowanej w gardle. Po zakończeniu fazy gardłowej otwiera się również droga do jamy nosowej, a także rozszerza szpara głośni – zastaje przywrócone oddychanie.
Wyróżnia się dwa rodzaje fali perystaltycznej – perystaltyka pierwotna (rozpoczynająca się poniżej górnego zwieracza przełyku, będąca kontynuacją fali perystaltycznej gardła) oraz perystaltyka wtórna (rozpoczynająca się w dowolnym miejscu w przełyku, powstaje po przejściu fali pierwotnej i jest spowodowana zatrzymywaniem resztek pokarmowych w przełyku).
W trakcie przechodzenia pokarmu przez przełyk dochodzi do szeregu zmian w jego ciśnieniu; zmiany te nazywane są zespołem połykania. Po przejściu pokarmu przez górny zwieracz przełyku dochodzi do chwilowego wzrostu w nim ciśnienia (do ok. 8,0–10,0 kPa), a następnie powrotu do wartości spoczynkowych. W trzonie przełyku, w miarę przechodzenia fali perystaltycznej, również wzrasta ciśnienie (rosnąco w miarę zbliżania się do żołądka), dochodząc do ok. 12,0 kPa przy przełykaniu pokarmów stałych i ok. 5,0 kPa przy połykaniu śliny. Szybkość przesuwania się fali perystaltycznej wynosi 2–4 cm/s.
Po dojściu pokarmu do dolnego zwieracza przełyku (LES), ulega on rozkurczowi a ciśnienie w nim spada (jednak nigdy poniżej ciśnienia obecnego w żołądku – zapobiega to powstawianiu refluksu). Spadek ciśnienia utrzymuje się przez około 5–10 s. Po przejściu pokarmu do żołądka dochodzi do chwilowego wzrostu ciśnienia w LES (do wartości 2,0–3,0 kPa), a następnie powrotu do wartości spoczynkowych.
Przy tzw. \”piciu duszkiem\” (szybkie, powtarzające się po sobie ruchy połykowe) nie obserwuje się kolejnych zespołów połykania; przełyk utrzymuje się w stanie rozkurczu, a perystaltykę można zarejestrować tylko przy pierwszym i ostatnim połknięciu.
Wyróżnia się 2 typy połykania:
Typ niemowlęcy polega na tym, że w trakcie połykania język ułożony jest płasko na dnie jamy ustnej, czubek języka znajduje się natomiast w kontakcie z wargami, czyli tkwi między dziąsłami (lub zębami), takie połykanie odbywa się przy lekko rozwartych szczękach, a w trakcie połykania mocno zaciskają się usta (uruchamiają się mięśnie ustno-twarzowe).
W przypadku typu poniemowlęcego czubek języka podczas połykania przyjmuje pozycję pionową znajdując się przy górnym wałku dziąsłowym.
Przyczyną przetrwałego niemowlęcego połykania (mimo pełnego uzębienia mlecznego) może być: -zbyt długie karmienie pożywieniem papkowatym
- stosowanie nieprawidłowych smoczków
- niedojrzałość układu neuromotorycznego
Aparat mowy dziecka przygotowywany jest do prawidłowego funkcjonowania właśnie przez naturalne czynności – gryzienie, żucie i połykanie.
Przetrwałe infantylne połykanie spowodowane brakiem pionizacji języka powoduje często wady zgryzu oraz nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy, a to właśnie są najczęstsze przyczyny wad wymowy.
Typ dojrzały polega natomiast na tym, że w trakcie połykania czubek języka oraz jego boki stykają się z górnymi zębami i dziąsłami, zarówno przednimi, jak i bocznymi, szczęki przy tym rodzaju połykania są zaciśnięte, a w trakcie połykania usta są lekko zwarte (następuje skurcz mięśni żuchwowo-gnykowych, które unoszą dno jamy ustnej i dociskają język do podniebienia).
U niemowlęcia w połykaniu biorą udział wszystkie mięśnie twarzy, język jest wysunięty do przodu, mięsień okrężny ust napięty (bez napinania mięśni żujących). Taki, niemowlęcy, typ połykania prawidłowy jest do czasu wyrośnięcia wszystkich zębów mlecznych (do 3-4 roku życia), kiedy to powinna nastąpić zmiana na połykanie właściwe dorosłym – które wymaga podniesienia czubka języka ku dziąsłom górnym,
napięcia mięśni żujących (bez napinania mięśnia okrężnego ust). Nawet znacznie spaczona czynność połykowa w wieku przedszkolnym rokuje lepiej od mniej nasilonego zaburzenia w wieku późniejszym.
- Unoszenie języka (naukę należy zaczynać od ćwiczenia unoszenia języka w pozycji poziomej do podniebienia w okolicy siekaczy. Dotyczy to najczęściej dzieci małych, u których nie nastąpiło z różnych przyczyn samoistne przestawienie się języka we właściwym czasie. Takim dzieciom można pokazywać prawidłowe układanie języka na sobie. Innym sposobem jest dotykanie końca języka i części przyzębnej podniebienia jakimś przedmiotem lub palcem dla ułatwienia trafienia nim na właściwe miejsce. Pomocna w tym może być również wymowa słów z głoską l).
- Połykanie śliny (ten etap ćwiczeń polega na uczeniu połykania śliny z końcem języka ukierunkowanym do podniebienia. Trudność polega na utrzymaniu języka przez cały akt połykania na podniebieniu, a nie tylko w jego fazie początkowej. Zachowanie języka sprawdza się w ten sposób, że trzymając prawą ręką głowę dziecka od tyłu, dwoma palcami lewej ręki rozchyla się wargi, a kciuk układa na krtani, polecając unieść język do podniebienia, zacisnąć zęby i przełknąć ślinę.
Nieprawidłowemu połykaniu towarzyszy przeważnie napinanie warg, często za wszelką cenę, co wyczuwa się pod rozchylającymi wargi palcami i jest momentem utwierdzającym o takim połykaniu.)
- Picie płynów(o prawidłowym przebiegu tej czynności można się przekonać , obserwując zachowanie się warg. Brak grymasu przy równoczesnym wzmożeniu aktywności mięsni podżuchwowych, często wraz ze ściąganiem głowy ku dołowi, szczególnie w pierwszym okresie, jest objawem prawidłowego przebiegu aktu połykania. Niezależnie od kontynuowania ćwiczeń połykowych , powinno się często przypominać dziecku o układaniu języka na podniebieniu, szczególnie przed każdym posiłkiem. Ma to na celu wytworzenie skojarzenia ułożenia języka w czasie ćwiczeń z przełykaniem płynnych i stałych pokarmów.)
Leczenie zaburzeń połykania wymaga współpracy specjalistów takich jak laryngolog, foniatra, logopeda, gastrolog, neurolog a także współpracy przede wszystkim rodziców, którzy bardzo często nie zwracają uwagi na sposób połykania ich pociech. Niewątpliwie ogromną rolę odgrywa logopeda, który wie i potrafi pomóc nie tylko noworodkowi, ale również dzieciom z infantylnym połykaniem czy z zaburzeniami oligofrenicznymi jak i osobom dorosłym ze schorzeniami zawodowymi.
Bibliografia:
- Mackiewicz B., Wskazówki do prawidłowego połykania w wadach zgryzu i wymowy u dzieci, Gdańsk 1980.
- Czasopisma Viamegica.pl
- Układ trawienny i wydzielanie wewnętrzne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000,