Akcent w języku polskim polega na wyróżnieniu fragmentu tekstu poprzez silniejsze jego wymówienie, czyli zwiększenie siły wydechu. Gdy pada na jedną sylabę w wyrazie, mówimy o akcencie wyrazowym, gdy na określony wyraz w zdaniu – o akcencie zdaniowym.
AKCENT WYRAZOWY
Zdecydowana większość wyrazów w języku polskim ma akcent paroksytoniczny, czyli padający na drugą sylabę od końca wyrazu, np. [bła-hy, i-gła, dwu-na-sty].
WYJĄTKI:
CZASOWNIKI
- Akcent proparoksytoniczny (na trzeciej sylabie od końca)
- Czasowniki w czasie przeszłym w 1 i 2 os. l. mn., np. [gra-li-śmy, wy-ko-na-li-ście];
- Formy trybu warunkowego w liczbie pojedynczej oraz 3 os. l.mn., np. [na-ry-so-wał-bym, na-u-czy-li- by];
- Akcent na czwartej sylabie od końca
- Czasowniki w 1 i 2 os. l.mn. trybu warunkowego, np. [po-dzi-wia-li-byś-my, na-ma-lo-wa-li-byś-cie].
W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne omówionych typów form czasownikowych jest dopuszczalne.
RZECZOWNIKI
- Rzeczowniki, które zapożyczyliśmy z łaciny lub za jej pośrednictwem, zakończone na –ika//-yka w normie wzorcowej akcentujemy na trzeciej sylabie od końca w mianowniku i tych formach fleksyjnych, które mają mu równą liczbę sylab, np. M. [bo-ta-ni-ka, e-ty-ka], C. [bo-ta-ni-ce, e-ty-ce]. Jeżeli formy deklinacyjne są dłuższe niż mianownik, akcentujemy je na sylabie przedostatniej, np. N. [bo-ta-ni-ka-mi, e-ty-ka-mi].
W normie potocznej dopuszczalne jest akcentowanie wszystkich tych wyrazów na przedostatniej sylabie od końca. - Określenia osób związanych z dyscyplinami o nazwie zakończonej na –ika//-yka, np. geofizyk, gramatyk, akcentujemy na trzeciej sylabie od końca w D. lp. oraz w tych wszystkich formach fleksyjnych, które są mu równe co do liczby sylab. W pozostałych formach deklinacyjnych akcent pada na przedostatnią sylabę.
- Rzeczowniki jednosylabowe, poprzedzone cząstką arcy-, eks-, wice-, mają akcent na końcowej sylabie (oksytoniczny), np. [wicekról, eksmąż].
- Pojedyncze rzeczowniki obcego pochodzenia, zwyczajowo akcentujemy na trzeciej sylabie od końca, np.[ko-mi-tet, pre-zy-dent]. Współczesna norma dopuszcza już jednak w tych wyrazach akcent paroksytoniczny.
- Wszystkie zapożyczenia o charakterze cytatów wymawiamy zgodnie ze zwyczajem obowiązującym w języku – źródle, np. francuskie wyrazy aperitif, emploi, foyer mają akcent na ostatniej sylabie.
Wyrazy złożone z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek –kroć, -sta, -set mają akcent na trzeciej sylabie od końca. Takie same reguły akcentowe obowiązują w formach fleksyjnych wyrazów odmiennych, np. [czte-ry-sta, się-dem-kroć, czte-ry-stu, dzie-wię-ciu-set]. Jedynym wyjątkiem jest N. akcentowany paroksytonicznie, np. [czte-ry-sto-ma].
Spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, -ście) oraz morfemami trybu warunkowego mają akcent na trzeciej sylabie od końca, np. [a-byś-my, że-byś-cie, je-że-li-by].
AKCENT ZDANIOWY
W języku polskim silny akcent w zdaniu pada na pierwszy lub ostatni wyraz (jeszcze mocniejszy akcent). Należy więc tak formułować składniki treści, by na ostatnim miejscu stał wyraz najważniejszy. Na końcu zdania nie powinny więc znaleźć się wyrazy pomocnicze, niesamodzielne, drugorzędne znaczeniowo. Przesunięcie akcentu na inny niż ostatni wyraz jest zasadne tylko wtedy, kiedy chcemy w ten właśnie sposób wyróżnić właśnie ten fragment treści.
ZESTROJE AKCENTOWE
Część wyrazów jednosylabowych nie ma własnego akcentu, lecz stanowi całość wymawianiową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki).
- Enklitykami są jednosylabowe formy zaimków osobowych, np. [przeczytam ci, proszę cię, mówiłem jej], zaimek zwrotny się, np. [umyję się, denerwuję się] oraz jednosylabowe formy czasowników zaprzeczonych, np. [nie wiem, nie jedz].
- Proklitykami są partykuła przecząca nie w połączeniu z dwusylabowymi lub dłuższymi formami czasownika, np. [nie pomagaj, nie potępiajmy] oraz przyimki jednosylabowe, np. [do sądu, nad ranem].
Przy połączeniach przyimków z zaimkami jednosylabowymi – akcent pada w nich na przyimek, a jeżeli jest on dwusylabowy – na sylabę końcową, np. [bez nich, do was, beze mnie].
AKCENT SKRÓTOWCÓW
- Skrótowce literowe (BBWR, PSL,SGH), nieliczne grupowce (Pafawag) i niektóre skrótowce mieszane (SGPiS) mają akcent na ostatniej sylabie: [be-be-wu-er, pe-es-el, es-gie-ha, pa-fa-wag, es-gie-pis].
- Prawie wszystkie grupowce (POLFA, RAFAKO), rodzime i obce głoskowce dwusylabowe (OBOP, PESEL) oraz skrótowce mieszane (Cepelia) mają akcent na drugiej sylabie od końca: [POLFA, RAFAKO, OBOP, PESEL, Cepelia].
ZWYCZAJE AKCENTOWE
We współczesnej polszczyźnie zauważamy dwie tendencje akcentuacyjne:
- Wielu dziennikarzy, parlamentarzystów i polityków ma tendencje do przesuwania akcentu pewnych wyrazów na pierwszą sylabę. Taki sposób wymawiania motywowany jest najczęściej względami emocjonalnymi i nie jest godny polecenia.
- W środowiskach zaś szczególnie dbających o staranną wymowę dochodzi czasami do nadmiernego akcentowania wyrazów na trzeciej sylabie od końca. Zjawisko to ma cechy hiperpoprawności. Tymczasem norma wzorcowa nie zaleca akcentu proparoksytonicznego (na trzeciej sylabie od końca) przy wymawianiu wyrazów typu:
- [atmosfera, kapitan, oficer, wizyta] – ponieważ nie pochodzą one z łaciny klasycznej,
- [biblioteka, episkopat, liceum, muzeum, panaceum] – ponieważ w języku łacińskim są akcentowane na drugiej sylabie od końca,
- [boisko, nauka, prawnicy, różnica, bijatyka, pijatyka] – ponieważ są to wyrazy polskie.
Bibliografia:
- Na podstawie Słownika poprawnej polszczyzny A. Markowskiego