Etapy kształtowania się sprawności manualnej
- Etap od barku do łokcia ( od 2 do ok. 4 roku życia):
- zabawy całym ciałem
- pisanie na piasku
- rysowanie kredą na asfalcie
- malowanie na dużych arkuszach
- zabawy manualne na podłodze
- Etap od łokcia do nadgarstka ( od 4 do ok. 6 roku życia):
- materiał zawieszony w pionie ( malowanie na sztalugach, na kartonach zawieszonych na ścianie, pisanie na zaparowanym lustrze)
- Etap od nadgarstka do końców palców ( do 7 roku życia kształtuje się dłoń):
- kreślenie linii etapami:
- linie poziome
- linie pionowelinie koliste ( ruch nadgarstka)
- Rozwój grafomotoryki:
1 etap ( 1-2 lata) – okresem przygotowawczym do rysowania i pisania jest okres tzw. bazgrot, około drugiego roku życia dziecko stawia kropki stukając ołówkiem, robi nieregularne ruchy koliste. Później pojawiają się linie poziome, a następnie pionowe. Dziecko zachęcone przez dorosłych, zmierza do narysowania konkretnego przedmiotu, lecz jego możliwości techniczne są jeszcze niewielkie.
2 etap ( 3-4 lata) trzylatek rysuje koło – znaczy coś w rodzaju zamkniętej linii. Następnie rysuje skrzyżowane linie poziome i pionowe, czterolatek rysuje coś w rodzaju prostokąta i kwadratu. Nie planuje rysunku, dopiero po fakcie mówi, co narysował. Natomiast to, co pragnie narysować najczęściej jest mało podobne do przedmiotu.
3 etap (5-6 lat) sześciolatek umie rysować już na określony temat, stara się odwzorować litery drukowane i pisane. Nauka pisania szlaczków poprzedzana jest ćwiczeniami w pisaniu motywów szlaczków, które zawierają w sobie wszelkie możliwe elementy liter: koła, pętle, łuki, kreski. Przy tym ćwiczą one płynność ruchów ramienia i dłoni: w prawo, w lewo, w dół, w górę
Klasyfikacja ćwiczeń doskonalących sprawność manualną i grafomotoryczną
Ćwiczenia sprawności grafomotorycznej stanowią bardzo ważny etap przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania. Ich celem jest udoskonalenie sprawności rąk oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej.
W zależności od stopnia obniżenia sprawności manualnej można stosować kolejno:
- ćwiczenia rozmachowe mające na celu rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia,
- ćwiczenia manualne usprawniające małe ruchy ręki – dłoni, nadgarstka i palców,
- ćwiczenia graficzne usprawniające drobne ruchy ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu.
Ćwiczenia rozmachowe – rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia:
- zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn – kartonów, arkuszy szarego papieru, dużym pędzlem ruchami pionowymi i poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół
- zamalowywanie dużej powierzchni ograniczonej konturem ( duże konturowe rysunki
- pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków
- malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając do miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej) płynnym, ciągłym ruchem
- malowanie dużych form falistych i szlaków.
Ćwiczenia manualne – usprawnianie małych ruchów ręki – dłoni, nadgarstka i palców:
- montowanie konstrukcji z gotowych elementów – klocków, krążków
- układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne) klockowe, wtyczkowe z zachowaniem stopniowania trudności: na wzorze, według wzoru i bez wzoru ( z pamięci lub domysłu)
- modelowanie z plasteliny, modeliny i innych tworzyw plastycznych zaczynając od prostych form, jak kulki, wałeczki, do coraz bardziej złożonych, wymagających łączenia różnych elementów
- nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki w tekturkach
- zwijanie sznureczka, wężyka według wzoru, np. spirali, kwadratu itp.
- wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudności: cięcie po linii prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych i konturowych rysunków
- wycinanki – naklejanki z papieru, materiału, włóczki
- wydzieranki – naklejanki
- szycie ściegiem fastrygowym – przewlekanie igły z nitką przez otworki w tekturze
- łamanki papierowe – łódeczki, samoloty, czapki
- ćwiczenia sprawnych ruchów palców i rozluźniające napięcie mięśniowe, np. naśladowanie gry na – pianinie, pisanie na maszynie, odtwarzanie rytmu deszczu, strząsanie wody z palców, wytrzepywanie piasku z rękawa itp.
- stemplowanie (stempelki konturowe zwierząt, kwiatów, samochodów) tworzenie za pomocą stempli kompozycji z figur geometrycznych
Ćwiczenia graficzne – usprawnianie drobnych ruchów ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu:
- pogrubianie konturów, czyli wodzenie po wzorze – figury geometryczne, proste szlaczki ( wysokość 3-4 cm), kontury obrazków
- rysowanie wzorów po śladzie kropkowanym lub kreskowanym
- rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych i nieskomplikowanych przedmiotów, według stopnia trudności: szablony wewnętrzne ( wycięty otwór w tekturce lub tworzywie) i szablony zewnętrzne ( wycięty kształt do obrysowania)
- kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną, rysowanie na folii lub szkle
- zamalowywanie kredkami małych przestrzeni (konturów geometrycznych, konturów stempelków, obrazków z książeczek do malowania)
- kreskowanie – wypełnianie konturów kolorem za pomocą równoległych kresek poziomych lub pionowych ( z zachowaniem kierunków: od lewej do prawej, z góry na dół)
- rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszającym się stopniowo wymiarze aż do liniatury zeszytu, według stopnia trudności: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru i odwzorowywanie
- odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicznie, różniących się kształtem lub kolorem ( np. kwadrat, kółko, trójkąt, białe kółko, czerwone kółko, niebieskie kółko itp.) w liniaturze zgodnie z kierunkiem pisania
- rysowanie szlaczków obrazkowych ( układów linearnych ) w liniaturze zgodnie z kierunkiem pisania
- rysunki dowolne kredkami świecowymi lub ołówkowymi.
Dla poprawienia sprawności palców dajemy dzieciom zadania, które muszą wykonać palcami z częstym stosowaniem chwytu pensetkowego:
- Stukanie czubkami palców, na przemian różnymi palcami jednej lub obu rąk.
- Malowanie suchym palcem na papierze zamalowanym farbą.
- Lepienie z plasteliny
- Modelowanie w glinie
- Wykonywanie wydzieranek i naklejanek z papieru
- Cięcie papieru
- Wykonywanie prac z różnych materiałów (patyczków, koralików, jarzębiny).
Reasumując, bardzo ważne jest wnikliwe poznanie dziecka i właściwy dobór ćwiczeń usprawniających funkcje manualne. Odpowiedni poziom sprawności manualnej w znacznym stopniu warunkuje powodzenie dziecka w szkole. Jest niezbędny dla opanowania techniki pisania jak również prawidłowego posługiwania się przyborami szkolnymi.
Bibliografia:
- M. Bogdanowicz: „Ćwiczenia grafomotoryczne Hanny Tymichowej usprawniające technikę rysowania i pisania”, Wyd. Topos, Gdańsk 1991.
- S. Szuman: „O dojrzałości szkolnej dzieci siedmioletnich”, Nowa Szkoła nr 6/62.
- A. Dzierżanka-Wyszyńska: „Rozwój psychomotoryki małego dziecka”, PZWS, Warszawawa 1972.
- B. Wilgocka – Okoń: „Dojrzałość szkolna a środowisko”, Warszawa 1972.
- Natowska H., Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980
- T. Gąsowska, Z. Pietrzak-Stępkowska: „Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu”, Warszawa 1988.