Niezintegrowanie się odruchów a rozwój mowy dziecka

S. Goodard definiuje odruch jako mimowolną reakcję na bodziec, który aktywizuje proces psychologiczny. Każdy odruch ma podstawową rolę do spełnienia, ponieważ przygotowuje organizm do następnych etapów rozwoju i ćwiczy odpowiednie schematy ruchowe.
W przypadku rozwoju mowy niezintegrowane odruchy prowadzą do osłabienia pracy ośrodków słuchu fonematycznego (ośrodek Wernickego), artykułowania (ośrodek Broca) oraz ich integrację poprzez połączenia podkorowe.

Odruchy pierwotne w prawidłowym rozwoju dziecka powinny być kolejno integrowane podczas pierwszego, najpóźniej do drugiego roku życia. Gdy to nastąpi, ich miejsce zajmują tzw. odruchy posturalne (pozostają z nami przez całe życie). Odruchy te kontrolowane są na poziomie śródmózgowia i móżdżku – z jednym wyjątkiem odruchem kontrolującym ruchy gałek ocznych (kontrolowany jest z kory mózgowej). Niezintegrowane odruchy pierwotne wskazują na nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego na danym poziomie rozwoju.
Najważniejsze znaczenie dla kształtowania się mowy mają przede wszystkim:

• odruch Moro
• odruch poszukiwania i ssania
• odruch kąsania
• odruch chwytny dłoni
• odruch dłoniowo-bródkowy Babkina

Odruch Moro należy do grupy odruchów pierwotnych i uaktywnia się w trzecim miesiącu życia płodowego. Każda mama widziała ten odruch u swojego dziecka. Nagły dźwięk, gwałtowna zmiana położenia, nagłe światło, ból, różnica temperatur, wywołuje u dziecka błyskawiczne rozłożenie rąk i nóg na boki (charakterystyczne rozwarte palce), wygięcie ciała w łuk i odchylenie głowy do tyłu.

W drugiej fazie dziecko wykonuje jakby ruch obejmowania dłońmi klatki piersiowej, stąd odruch Moro nazywany jest odruchem obejmowania. Odruch ten zanika ok. 3-4 miesiąca życia dziecka. Utrzymywanie tego odruchu powyżej pierwszego roku życia ma niekorzystny wpływ na wszystkie systemy zmysłowe w układzie nerwowym. Jeżeli odruch Moro nie zostanie wygaszony w 3–4 miesiącu życia, u dziecka utrzymują się przesadne reakcje na zaskoczenie, które mogą powodować stałą nadwrażliwość jednego z kanałów sensorycznych i tym samym przesadzone reakcje na niektóre bodźce. Nagły hałas, światło, ruch lub zmiana pozycji czy równowagi mogą wywołać odruch w niespodziewanych momentach, tak więc dziecko jest cały czas w pogotowiu i ma podwyższony stan świadomości. Układ limbiczny przełącza się na stan zagrożenia zanim jeszcze kora rozpozna źródło zagrożenia i pokieruje racjonalną reakcją.

Dziecko z przetrwałym odruchem Moro jest cały czas na granicy walki lub ucieczki. Nie może wyjść z błędnego koła: odruch pobudza wydzielanie adrenaliny i kortyzolu – hormonów stresu. Te same hormony powodują wzrost wrażliwości na bodźce i natężenia reakcji, a więc taki sposób reagowania staje się czymś naturalnym. W takiej sytuacji nawet neutralny bodziec może wywołać odruch u dziecka.
Aktywność odruchu Moro pośrednio wpływa na osłabienie funkcji immunologicznych organizmu – chaos w gospodarowaniu kortyzolem i noradrenaliną powoduje upośledzenie reakcji na potencjalne alergeny. Dziecko staje się łatwym celem dla wszelkich chorób. Może wykazywać nadwrażliwość na niektóre pokarmy oraz konserwanty, co ma ujemny wpływ na dziecięce zachowanie i koncentrację.
Niezintegrowanie odruchu Moro we właściwym czasie często powoduje reakcje lękowe na nowe, nieznane sytuacje oraz wyzwala poczucie bezradności.
Dziecko z niezintegrowanym Moro może wykazywać sprzeczne zachowania: z jednej strony jest wrażliwe, otwarte i twórcze, a z drugiej niedojrzałe i skłonne do przesadzonych reakcji. Sposób zachowania może być dwojaki, albo jest dzieckiem bojaźliwym, które wycofuje się z różnych sytuacji, ma trudności z nawiązywaniem kontaktów, trudno mu przyjmować i okazywać uczucia, albo może stać się dzieckiem nadmiernie aktywnym i agresywnym, które łatwo popada w podniecenie, nie potrafi odczytywać mowy ciała innych osób.

Objawy niezintegrowanego odruchu Moro u dzieci powyżej 3 roku życia:

• nadwrażliwość sensoryczna na dotyk, dźwięki, ból, zapachy, zmiany temperatury
• problemy z równowagą
• problemy emocjonalne i adaptacyjne
• choroba lokomocyjna
• nadpobudliwość psychoruchowa
• nieprawidłowy tor oddechowy
• hipertonia

Odruch Moro w późniejszej fazie rozwoju zastępowany jest odruchem Straussa, który jest obecny przez całe życie
Usta są pierwszym najważniejszym elementem naszego ciała, przez który doświadczamy świat. Nawet tak niepokojące rodziców ssanie kciuka jest pomocne w kształtowaniu się mapy ciała w obrębie ust i dłoni. Mapa ciała ma kluczowe znaczenie dla każdego małego człowieka w pierwszym roku życia. Dziecko uczy się wtedy umiejętności niezbędnych do dobrej koordynacji mięśniowej jakimi są jedzenie i mowa.
Na początku mamy do czynienia z odruchem poszukiwania.
Odruch szukania pojawia się w 24-28 tygodniu życia płodowego. Wygaszenie 3-4 miesiąc życia
Delikatny dotyk w okolicy policzka powoduje że dziecko odwraca głowę w kierunku bodźca. Połączenie odruchu szukania i ssania umożliwia zwrócenie się w kierunku pokarmu.
Szczątkowy lub przetrwały odruch powoduje trwałą wrażliwość i niedojrzałe reakcje na dotyk w rejonie ust niemowlę może mieć problemy z przyjmowaniem stałych pokarmów a
trwający odruch ssania będzie hamował rozwój właściwej kombinacji ruchów języka koniecznych do połykania, może to być przyczyną ślinienia się ,które będzie trwać w wieku szkolnym .Zręczność manualna może także być upośledzona z powodu niedojrzałych ruchów ssania i połykania, które wywołują mimowolne ruchy dłoni w czasie ssania (reakcja Babkina).
Bodźcem dla tego odruchu jest głęboki nacisk wywierany jednocześnie na obie dłonie niemowlęcia w czasie gdy leży ono w odpowiedniej pozycji zwłaszcza na plecach. Bodziec wywołuje zgięcie na bok lub do przodu, otwarcie ust i zamknięcie oczu. Ten odruch pokazuje na połączenie nerwowe między ustami a rękami nawet na tak wczesnym etapie rozwoju. Zanika szybko, występowanie tego odruchu po 4 miesiącu życia świadczy o uszkodzeniu mózgu. Późniejsze oznaki połączenia między ustami a rękami nazywane są reakcją Babkina.
Rozwój prawidłowego połykania i koordynacji między oddychaniem a czynnościami ust jest niezbędnym elementem rozwoju mowy. Udział mięśni w procesie karmienia jest niezbędnym przygotowaniem do gaworzenia i mowy.
Odruch ssania pojawia się już w 14 tygodniu życia w łonie mamy. Przy prawidłowym przebiegu rozwoju noworodek jest w stanie ssać już od pierwszych chwil życia. Odruch ten może być wywołany poprzez bezpośrednie dotknięcie fałdy nosowej, tuż powyżej górnej wargi.
Odruch poszukiwania około 3-4 miesiąca życia zaczyna słabnąc dając miejsce nowym doświadczeniom związanym z odruchem chwytnym dłoni, jednak usta nadal pozostają głównym źródłem informacji bardzo istotnych dla rozwoju dziecka.
Ruch ssania i połykania to czynności silnie stymulujące mięśnie warg, gardła i krtani. Dzięki ssaniu odbywa się pierwszy trening oddychania przez nos. Wszystkie te elementy wspierają późniejszy rozwój mowy dziecka.
Odruch kąsania towarzyszy dziecku od urodzenia do ok. 4 miesiąca życia (czasami do 7 m.ż). Odruch ten polega na zaciśnięciu szczęki i utrzymaniu zwarcia przez cały czas trwania bodźca. Często jest obecny u dzieci nawet powyżej piątego roku życia wraz z innymi zaburzeniami w sferze oralno-twarzowej. Zbyt długo utrzymujący się odruch kąsania ma wpływ na karmienie piersią, blokuje możliwość żucia i gaworzenia.

Objawy niezintegrowanych odruchów: kąsania, poszukiwania i ssania:

• ciągła potrzeba stymulacji oralnej – żucie, gryzienie przedmiotów
• uporczywe ślinienie się
• opóźniony rozwój mowy i zaburzenia artykulacji
• nadmierne wysuwanie języka do przodu (trudności z żuciem)
• nadwrażliwość sfery oralnej
• nieprawidłowe procesy wzrostowe szczęki i żuchwy

Odruch dłoniowo chwytny ( odruch Palmara) pojawia się w 11 tygodniu życia płodowego. Wygaszenie: 2-3 miesiąc życia Rozwój odruchu od mimowolnego uchwytu do umiejętności rozluźniania palców i pełnej kontroli nad nimi. Zostaje zastąpiony przez chwyt pęsetkowy w 36 tygodniu życia. Lekki dotyk lub nacisk na dłoń powoduje u noworodka zaciśnięcie palców. Odruch chwytny może być wywołany przez odruch ssania a czynność ssania może powodować gniotące ruchy dłońmi (reakcja Babkina) skutki pętli nerwowej łączące dłonie z ruchami ust są widoczne, kiedy dziecko uczy się pisać lub rysować. Dopóki nie opanuje tych umiejętności, często oblizuje usta lub je wykrzywia. Zarówno usta jak i dłonie są dla noworodka narzędziem badawczym .nie wygaszenie tego odruchu może negatywnie wpływać na koordynację motoryki małej, mowę i wydawanie dźwięków.
Długotrwałe skutki przetrwałego odruchu Palmara.
słaba zręczność manualna- odruch ten hamuje samodzielne ruchy
kciuka i palców.
brak chwytu pęsetkowego
trudności z mówieniem nie ustaje połączenie między ruchami ust i ręki poprzez reakcję Babkina. Hamuje to rozwój kontroli nad mięśniami artykulacyjnymi utrudniając wymowę
dłoń nie może pozostać nadwrażliwa na stymulację dotykową
dziecko rusza ustami kiedy pisze bądź rysuje
Przetrwały odruch powyżej 5-6miesiąca życia będzie wpływał negatywnie na zręczność manualną.
Dłoniowo – bródkowy odruch Babkina. Rozwój tego odruchu stwarza podstawę do rozwoju asymetrycznego odruchu tonicznego szyi i koordynacji \”ręka-organy artykulacji (język)\”, a później także rozwoju mowy i komunikacji. Wpływa także na rozwój środka ciała i wymiaru stabilności. Zbyt mocno zaciśnięte pięści w późniejszym wieku świadczą o napięciach w ciele i symptomach neurotycznych. U dzieci jąkających się lub lękowych, ręce są napięte i zaciśnięte w pięść. Takie napięcie jest przekazywane do obszaru szyi i mięśni piersiowych większych, co prowadzi do zaburzeń w działaniu przewodu pokarmowego. Nadmiernie rozwarte ręce, słabe zaciśnięcie dłoni w pięści, na odwrót – świadczą o hipotonii, słabości mięśniowej i opóźnieniu tego odruchu w rozwoju.

U człowieka dorosłego niezintegrowanie tego odruchu z ogólnym systemem ruchów może przejawiać się w braku zdolności manualnych, niemożności wykonania chwytu pęsetkowego, problemami z mową – z powodu przetrwałych relacji pomiędzy ręką a ustami, angażujących niezależną kontrolę mięśni ust, nadwrażliwość na stymulację dotykową dłoni oraz ruchami ust przy pisaniu i rysowaniu, a także w nadmiernym napięciu mięśni szyi, rąk i twarzy w sytuacjach społecznych i występach publicznych. Niezintegrowany odruch może być jedną z przyczyn brzydkiego pisma, a także nieumiejętności rysowania i wyrażania swoich myśli. Dojrzewanie odruchów jako konsekwencja prawidłowej pracy układu nerwowego. Zmienianie się jakości odruchów jest dowodem na dojrzewanie układu nerwowego. Część odruchów zanika. Pojawiają się na ich miejsce następne: np. dopiero, gdy wygasa odruch kąsania, pojawia się odruch żucia. Warunkuje on, oprócz prawidłowości pokarmowych, płynność ruchów mownych przy gaworzeniu. Dziecko bez odruchu żucia ma, oprócz trudności w jedzeniu, wydłużony okres posługiwania się sylabami, późno zaczyna je łączyć, budując z nich słowa. Cześć odruchów musi wygasnąć na rzecz innych, np. odruch kąsania wygasa, a w zamian pojawia się odruch żucia. Przetrwałe, czyli zbyt długo utrzymujące się kąsanie jest objawem patologii. Wszędzie tam, gdzie stwierdzone są deficyty w funkcjonowaniu omówionych odruchów, niezbędna jest interwencja logopedy. Za pomocą głównie ćwiczeń o charakterze biernym czy wspomaganym, deficyty w odruchach można niwelować, umożliwiając dziecku np. przyjmowanie pokarmu. Pod szczególną opieką logopedy od pierwszych dni swojego życia powinny się znaleźć dzieci z obciążonym wywiadem okołoporodowym, dzieci wcześniacze, oraz te, u których stwierdzono wady anatomiczne (rozszczep wargi, podniebienia, zespół Pierre-Robin, itp.), czy wady o podłożu genetycznym-zespół Downa, Aperta, czy mózgowe porażenia dziecięce (MPD). Wczesna interwencja logopedyczna daje szansę wyrównywania deficytów i usprawniania funkcji pokarmowych i komunikacyjnych.

Bibliografia:

• Borkowska M. :Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w Mózgowym Porażeniu Dziecięcym.
• Fedorowska W., Wardowska B: Wczesne uwarunkowania rozwoju mowy dziecka, Glottispol, Gdańsk 1995
• Goddard S. : Odruchy, uczenie i zachowanie klucz do umysłu dziecka. Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów , Warszawa 2004.
• Masgutowa S. , A. Regner : Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensorycznej. Wrocław 2009.