Podstawowym zadaniem współczesnej szkoły jest między innymi zapewnienie wszystkim dzieciom harmonijnego i wszechstronnego rozwoju pod względem poznawczym i wychowawczym. Jednak w każdej populacji szkolnej istnieje określony procent uczniów, którzy nie poddają się standardowym, prowadzonym przez nauczycieli zabiegom dydaktyczno-wychowawczym.
Mimo wielu starań uczniowie ci nie potrafią w określonym czasie przyswoić sobie wiadomości i umiejętności przewidywanych w programie nauczania, a ich zachowanie znacznie odbiega od przyjętych norm społecznego współżycia. W efekcie końcowym doprowadza to do narastających niepowodzeń szkolnych.
Jako jedną z przyczyn tego zjawiska wymienia się nadpobudliwość psychoruchową.
Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi to poważna dysfunkcja rozwojowa, a nie efekt złego zachowania. Problem ten dotyka dzieci, mające rozwój intelektualny w granicach normy lub powyżej przeciętnej, przy obniżonej w stosunku do ich wieku koncentracji i utrzymaniu uwagi na wykonywanych czynnościach.
Bardzo ważnym czynnikiem, który decyduje o funkcjonowaniu dziecka z ADHD, jest szkoła. Im bardziej jest karząca i odrzucająca, im więcej negatywnych komunikatów (piętnowanie, wyśmiewanie) dają nauczyciele, tym gorsze jest funkcjonowanie dziecka z ADHD. Aby takie sytuacje nie miały miejsca, podstawową sprawą jest posiadanie przez nauczyciela wiedzy na temat cech charakterystycznych dziecka z ADHD oraz zastosowanie tzw. „opcji ułatwienia”, czyli dostosowania sposobu nauczania i przekazywania informacji oraz wychowania do realnych jego możliwości. Istotną sprawą jest zrozumienie dziecka i zaakceptowanie pewnej jego niemożności. Dziecku natomiast należy pomóc zaakceptować swoją słabość i nauczyć je z nią żyć bez utraty poczucia własnej wartości. Trzeba mu pomóc tak, by mogło polegać na własnych siłach. Jego wysiłki powinny być wyżej oceniane niż faktyczne osiągnięcia. Dzieci z ADHD otoczone troskliwą opieką rodziców i nauczycieli, mające zapewnioną pomoc lekarza psychiatry, mają szansę zdobyć wykształcenie odpowiadające ich możliwościom intelektualnym i ciekawy zawód.
Dziecko z ADHD potrzebuje spójnych reguł, dokładnego planowania tego, co ma robić, jasnych oczekiwań ze strony dorosłych, a także egzekwowania konsekwencji swoich zachowań.
Szkoła jest środowiskiem, w którym dziecku stawia się mnóstwo bardzo trudnych zadań. Aby mogło im podołać, należy opracować
i zastosować odpowiednie metody przekazywania wiedzy oraz metody wychowawcze, które będą dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka. Powinni korzystać z nich również jego rodzice.
Główne zasady pracy z dzieckiem nadpobudliwym to:
- Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie.
- Wyznaczanie niezbyt odległych celów działania i określanie sposobów ich realizacji.
- Systematyczne przyzwyczajanie dziecka do finalizowania każdego rozpoczętego zadania.
- Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji.
W przypadku niewłaściwego zachowania reakcja powinna być:
- Szybka – czyli natychmiast po przewinieniu.
- Skuteczna – czyli doprowadzona do końca.
- Sprawiedliwa– waga kary powinna być adekwatna do przewinienia.
- Słuszna – kara powinna być adekwatna do przewinienia.
- „Sympatyczna” – dziecko ma mieć poczucie, że jest lubiane.
- Słowna – bezwzględnie należy wystrzegać się kar cielesnych.
Propozycje do wykorzystania podczas lekcji dla nauczycieli, mających w klasie uczniów z ADHD:
- Organizacja pracy nauczyciela: ustawienie ławki dziecka blisko nauczyciela, w pewnym oddaleniu od innych dzieci, z dala od okna
i drzwi. Ułatwia to nauczycielowi stałą kontrolę dziecka, pozwala na częsty kontakt – dodatkowe instrukcje, ogranicza rozpraszanie uwagi dziecka. - Poprawianie umiejętności organizacyjnych dziecka:ustalenie jasnych reguł pracy w klasie (podczas lekcji siedzimy na miejscu, pracujemy nad swoim zadaniem, mówi tylko jedna osoba),
- ustanowienie rutynowych czynności porządkujących
- i przygotowujących do pracy,
- sporządzenie jasnego planu zajęć lekcyjnych,
- kontrolowanie, czy dziecko wszystko zanotowało, łącznie z pracą domową,
- kontrolowanie miejsca pracy dziecka.
- Pobudzanie uwagi dziecka:
- przekazywanie nauczanych treści i zadań krótko
- i zwięźle, w małych dawkach, aby wykorzystać krótki czas skupienia uwagi dziecka,
- przestrzeganie przez dziecko limitu czasu przeznaczonego na dane zadanie,
- dokonywanie bieżącej kontroli pracy,
- dzielenie materiału na części, zadawanie mniejszej ilości zadań domowych,
- utrzymywanie kontaktu wzrokowego z dzieckiem,
- wyróżnianie najważniejszych zagadnień, np. podkreślanie ich na kolorowo,
- urozmaicanie zadań i przygotowywanie ich w sposób interesujący dla ucznia, korzystanie z ilustracji i materiałów, które dziecko może dotknąć i manipulować nimi,
- proponowanie aktywności, która wymaga zaangażowania ucznia,
- w razie potrzeby robienie kilkuminutowych przerw.
- Poprawianie zdolności słuchania:
- przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych zadań,
- w razie potrzeby powtarzanie przez nauczyciela instrukcji,
- nakłanianie dziecka do powtarzania poleceń po ich usłyszeniu,
- informowanie o tym, że komunikuje się mu najważniejsze wiadomości,
- korzystanie z pomocy wizualnych.
- Stwarzanie dziecku podczas lekcji naturalnej możliwości odreagowania ruchowego (podlanie kwiatów, starcie tablicy).
- Nagradzanie za każde, nawet najmniejsze osiągnięcie.
- Komunikowanie się z rodzicami dziecka w celu przekazania informacji dotyczących przygotowania go do zajęć oraz sprawdzianów wiadomości ustnych i pisemnych.
Najlepsze efekty daje działanie wielokierunkowe, połączone ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa rodzinnego, treningu umiejętności rodzicielskich i terapii dziecka.
Działanie to powinno obejmować:
- Diagnozę – cała terapia rozpoczyna się od rozpoznania zaburzenia.
- Edukację – dokładne poznanie, czym jest ADHD, pozwala lepiej zrozumieć, jak wpływa na całokształt życia i jakie należy podjąć działania.
- Strukturalizację – polega na wprowadzeniu zewnętrznej dyscypliny oraz kontroli osób z ADHD. Pomocne są tu: terminarze, codzienne dokładne plany, ustalenie celów, spisy rzeczy do zrobienia, czyli te wszystkie działania, które pomogą ograniczyć chaos wewnętrzny
w życiu osób z ADHD. - Trening, który może być połączony z psychoterapią. Dobrze jest, gdy osoba z ADHD ma swojego „trenera”, czyli kogoś, kto daje wskazówki, podtrzymuje na duchu, przypomina i pomaga kontynuować rozpoczęte zadania. Terapia jest wskazana, jeśli zaburzeniu towarzyszy depresja i problemy z samooceną.
- Leczenie farmakologiczne – leki pozwalają się skupić, zmniejszają poczucie chaosu i niepokoju. Wpływają na przywrócenie równowagi
w stężeniu neuroprzekaźników, której brak w ośrodkach mózgu odpowiadających za regulację uwagi, kontrolę popędu i nastroju. Przynoszą ulgę, a właściwie używane i dobrane są bezpieczne. Leki stosowane w leczeniu ADHD mogą wyraźnie pomóc, ale nie likwidują przyczyn zaburzenia.
Dziecko z nasilonym zespołem nadpobudliwości wymaga specjalnych warunków edukacyjnych, którym szkoła masowa nie zawsze jest w stanie sprostać. Powinno znajdować się w spokojnym, mało licznym zespole klasowym, co daje szansę na poprawne jego funkcjonowanie.
Najwłaściwsze są klasy integracyjne, do których zdecydowanie taki uczeń powinien uczęszczać. Jest to klasa mało liczna, z pedagogiem wspomagającym.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach można ubiegać sięo przyznanie dziecku dodatkowych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych lub nauczania indywidualnego na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. Nr 11 z 2003 r., poz.114).
Jeżeli dziecko mimo wielu wysiłków nie poddaje się normalnemu sposobowi wychowania i ani rodzice, ani nauczyciel czy lekarz nie sąw stanie mu pomóc, wtedy niezbędna jest terapia w węższym znaczeniu.
Terapię należy wybrać zgodnie z jej przeznaczeniem, a powinien tego dokonać doświadczony specjalista (pediatra, psychiatra), który uwzględni specyficzne potrzeby dziecka oraz jego osobowość.
Nauczyciel, który zrozumie i zaakceptuje dziecko z zespołem ADHD, zauważy i będzie rozwijał jego mocne strony, udzieli mu wsparcia i fachowej pomocy, zapobiegnie komplikacjom, jakie niesie za sobą to zaburzenie. Doprowadzi do tego, że dziecko ukończy szkołę bez przekonania, że jest bezwartościowe.
To, jak pracowało się z dzieckiem, decyduje, czy choroba pozostawi ślady na całe życie.