W przygotowaniu wypowiedzi pisemnej zwracamy uwagę na wiele czynników formalnych – dbamy o trójdzielną budowę, planujemy dokładnie wstęp, rozwinięcie tematu, zakończenie krótkim podsumowaniem, staramy się pamiętać o właściwym stosowaniu interpunkcji. Nasze myśli zaprząta wiele drobiazgów, które w wypowiedzi ustnej nie miałyby znaczenia – tak się przynajmniej wydaje. Rzeczywiście, w mowie trudno popełnić błędy ortograficzne, co jednak z interpunkcją? Dlaczego jest ona tak ważna w tekście pisanym i jaki to ma wpływ na odczytywanie nawet krótkich komunikatów?
Warto pamiętać, że podczas czytania tekstu, naturalnym odruchem powinno być zatrzymywanie się na moment na przecinkach, nabieranie powietrza w miejscu kropek. Ma to ogromne znaczenie, ponieważ może znacząco zmienić sens wypowiadanego komunikatu przez przeniesienie akcentu, który zazwyczaj pojawia się po pauzie, na inny fragment wypowiedzi. Akcent ma oczywiście na celu zaznaczenie, podniesienie rangi danego słowa wśród innych.
Dla usystematyzowania podstawowej wiedzy w temacie wystąpień publicznych należy zwrócić uwagę na trzy podstawowe elementy wypowiedzi:
- intonacja – wiążąca się niejako z muzyką; polega na zastosowaniu różnicy tonów pomiędzy wyrazami lub sylabami;
- tempo mowy;
- pauzy – ściśle związane z oddechem przerwy stosowane w odpowiednich momentach wypowiedzi, oddzielające pewne logicznie spójne fragmenty.
Wszystkie trzy wymienione powyżej elementy konstrukcyjne wypowiedzi są niezbędne do prawidłowego segmentowania komunikatu.
Intonacja jest pośrednio powiązana z odpowiednim segmentowaniem, jest to umiejętność operowania tonem głosu i jego wysokością, aby w odpowiedni sposób przekazać treść komunikatu. Zazwyczaj intonacja wiąże się z krótkimi pauzami, ponieważ tok intonacyjny jest najlepiej zauważalny wtedy, gdy w tekście pojawiają się różnego rodzaju wtrącenia, cudzysłowy, dopowiedzenia, które wyznaczają segmenty i frazy w sposób logiczny. Nie jest to jednak rzecz najistotniejsza, wypada jedynie zwrócić uwagę na rodzaje intonacji:
- intonacja intelektualna pytająca,
- intonacja intelektualna odpowiadająca,
- intonacja intelektualna oznajmująca,
- intonacje uczuciowe.
Jeżeli chodzi o tempo mowy sprawa wydaje się dość oczywista – gdy słowa są wypowiadane zbyt szybko, stale w jednym tempie, wiele części składowych komunikatu zlewa się w całość właśnie przez brak odpowiedniego frazowania.
Najważniejsze dla prawidłowego segmentowania komunikatu są pauzy. Pozwalają one dzielić tekst na poszczególne frazy, które na poziomie komunikacji werbalnej właściwie pojawiają się w sposób naturalny, jak wcześniej wspomniano, najczęściej wiążą się z interpunkcją, składnią zdania, za czym również idzie oddech. W zależności od wagi znaku interpunkcyjnego – kropki, przecinka, myślnika (zwanego w tekstach pisanych pauzą) – długość pauzy się zmienia. W ten sposób, odwołujący się do logicznie spójnych, krótkich fragmentów wypowiedzi, stosuje się pauzy i to głównie one wyznaczają odpowiednie segmenty tekstu.
Nie można jednak powiedzieć, że frazowanie i segmentowanie komunikatu jest odgórnie ustalone i posiada jakieś jasne i klarowne reguły czy zasady. Można oczywiście posiłkować się interpunkcją, jednak nawet przy wyraźnym jej zaznaczeniu, dowolność interpretacji jest spora. W dużej mierze frazowanie tekstu mówionego zależy od interpretatora i jego inwencji.
Jeżeli jednak chcemy, aby komunikat werbalny był wypowiedziany w sposób pozwalający na jego prawidłowe odebranie najlepiej brać pod uwagę kilka czynników:
- możliwości głosowe – fraza najczęściej pokrywa się z jedną fazą wydechową; jest to niestety wskazówka niejednoznaczna, ponieważ faza wydechowa jest oczywiście różna u różnych ludzi, wiadomo, że zawodowy aktor będzie lepiej operował głosem i oddechu wystarczy mu na wypowiedzenie dłuższego fragmentu tekstu;
- interpunkcji – to najprostszy i najbardziej obiektywny sposób wyznaczania fraz w komunikacie werbalnym (o ile znaki interpunkcyjne są właściwie ulokowane w tekście, co niestety nie jest rzeczą oczywistą);
- budowę wiersza – jeżeli recytujemy jakiś wiersz, warto brać pod uwagę jego indywidualny rytm, pojawianie się średniówki, rymów, trzeba jednak pamiętać, że nadrzędną informacją jest w wierszu interpunkcja, nie początek i koniec wersu; nieraz zdarza się, że zdanie kończy się ostatnim wyrazem w nowym wersie – wtedy oczywiście fraza kończy się równo z końcem zdania, a nie w jego środku;
- logikę – nie ma z pewnością bardziej adekwatnej metody do dzielenia tekstu na frazy, nadrzędną zasadą powinny być zdecydowanie logika i zdrowy rozsądek, które pozwalają na wyodrębnienie logicznie spójnych fragmentów.
Podsumowując, warto podkreślić, że mówienie szybkie, pozbawione pauz, przerw i akcentów powodować może ogromne utrudnienia w zrozumieniu komunikatu, może prowadzić nawet do zupełnego niezrozumienia jego treści czy intencji. Komunikat wypowiadany jednym tonem, na jednym oddechu zlewa się w jeden, długi ciąg niezrozumiałych wyrazów – żaden z nich nie posiada w tym wypadku znaczenia merytorycznego, nie wiadomo, gdzie szukać sedna wypowiedzi, gdzie dodatków, gdzie odwołań. Każde słowo zdaje się być ważne w takim samym stopniu, czyli zerowym. Brak segmentowania i frazowania komunikatu powoduje, że stajemy się zupełnie niezrozumiali i nieczytelni w przekazywaniu treści i intencji.