Blog

Charakterystyka rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

Dokonanie charakterystyki dziecka niepełnosprawnego intelektualnie wymaga dokonania pewnego podziału, kategoryzacji na dzieci z normą intelektualną i poniżej niej. Wiąże się to z kolei z pewnym ryzykiem. Niebezpieczeństwo to polegać będzie na tym, iż rozwój dzieci z upośledzeniem umysłowym będzie traktowany zupełnie odmiennie, a co się z tym wiąże, również podejście, sposób bycia i życia z dziećmi upośledzonymi będą inne, gdyż będą one uważane za osoby, mające inne pragnienia, potrzeby i marzenia. Powinno być przecież tak, że one mogą uczyć się tego samego, bawić się w podobny sposób jak dzieci \”normalne\”, tylko wystarczy im dać odpowiednie środki, pomysły i uwagę.

Rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy ich kierunek oceniany jest pozytywnie czy nie. Postęp w rozwoju rozumiany, zatem będzie jako przejście od stanów prostszych do stanów wyższych, doskonalszych. Należy dodać, iż rozwój to proces długotrwałych zmian prowadzący przez kolejno po sobie następujące etapy do różnicowania się osoby i jej integracji.

Każde dziecko rozwija się, doskonali wcześniej zdobyte umiejętności. Rozwój dzieci niepełnosprawnych umysłowo podlega tym samym prawom, co rozwój dzieci rozwijających się prawidłowo. Zasada ta dotyczy również kolejnych etapów rozwoju, struktura, podobna rola osobowości i motywacji w podejmowaniu własnych działań. Odmienność tego rozwoju polega na innym tempie zachodzących przemian i specyficznych ograniczeniach w funkcjonowaniu osoby i kontekście życia dziecka. Rozwój wymaga w jednym i drugim przypadku innej stymulacji środowiska, innych środków i pomysłów pracy, tym bardziej że dzieci z upośledzeniem umysłowym przejawiają trudności w porozumiewaniu się ze światem, często występuje u nich ograniczenie ruchowe, co wymaga odpowiednich i adekwatnych dostosowań.. Mówiąc o rozwoju, należy zaznaczyć, iż istotna jest tu osoba, jej funkcjonowanie fizyczne, emocjonalne, społeczne, poznawcze, osobowościowe, a także kontekst rozwoju osoby. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną ma od początku życia ograniczone zdolności umysłowe. Zróżnicowane w zależności od stopnia upośledzenia dziecka ograniczenie zdolności poznawczych pozostaje w relacji z funkcjonowaniem społecznym, emocjonalnym i fizycznym dziecka. W zależności od stopnia upośledzenia umysłowego występuje też różny stopień rozwoju motorycznego dziecka.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą oligofrenii. Jednocześnie stanowią oni najliczniejszą grupę w populacji osób niepełnosprawnych umysłowo, bo aż 75 procent. W świetle badań stwierdzono, że u tej grupy dzieci przejście przez kolejne stadia rozwoju poznawczego jest wolniejsze w porównaniu z dziećmi z norma intelektualną, na co zwracają uwagę m.in. Łuria, Pewzner, Suchariewa. Spowolnionemu rozwojowi, niedorozwojowi ulegają zwłaszcza czynności poznawcze takie jak: uwaga, pamięć, spostrzeganie, wyobraźnia, myślenie i orientacja społeczna. W ujęciu C. Burtona procesy poznawcze tych dzieci można poszeregować według stopnia ich upośledzenia w następujący sposób: najbardziej zaburzone rozumowanie, następnie długotrwałą pamięć mechaniczna, krótkotrwałą pamięć logiczna i mechaniczna, długotrwałą pamięć logiczna, zaś najmniejsze stosunkowo ograniczenia występują w zakresie trwałości uwagi.

Główny składnik w rozwoju poznawczym stanowi myślenie. Jest to proces, który umożliwia coraz pełniejsze poznawanie rzeczywistości. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną cechuje głównie upośledzenie zdolności myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczną całość, a stąd wypływa ubóstwo wnioskowania i sądów. Myślenie cechuje tu szablonowość, a nawet bezwład myślenia, duże trudności w zakresie przyswajania i tworzenia pojęć abstrakcyjnych oraz wszelkich uogólnień. Proces myślenia polega na kojarzeniu wyobrażeń – konkretów, ma, więc charakter konkretno – obrazowy i sytuacyjny. Posługując się terminologią Piaget, można stwierdzić, że osiągają one proces operacji konkretnych (osiąganych przez dzieci w normie od 7-11 roku życia). Nie osiągają one najwyższego poziomu – stadium operacji formalnych osiągany powyżej 11 roku życia przez dzieci w normie intelektualnej. Skutkiem tego jest ograniczenie wyuczalności upośledzonych umysłowo, którzy z trudem przyswajają pojęcia i reguły, zwłaszcza matematyczne czy gramatyczne, ale także społeczne, moralne, estetyczne. Z trudem wnioskują, a więc nie umieją rozwiązywać zadań, szczególnie nowych i o treści teoretycznej. Badania procesu myślenia uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazały, że przy rozwiązywaniu nowych zadań dzieci te zawsze próbują zastosować dawny, znany schemat. Dla tych dzieci dużą trudnością jest przejście od zadań wymagających myślenia do zadań, których rozwiązania wymaga zmiany dawnego sposobu myślenia na nowy jeszcze nieznany.

Procesy myślowe wiążą się ze spostrzeganiem i uzależniają wzajemnie. Spostrzeganie w literaturze psychologicznej oznacza interpretowanie wrażeń. Może ono obejmować rozpoznawanie oraz identyfikację interpretacji sensorycznej. Pomimo na ogół poprawnego działania narządów zmysłowych, spostrzeganie u dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym jest spowolniałe i nieadekwatne, zawężony jest również jego zakres. Cechuje je synkretyzm, globalne ujmowanie faktów, zjawisk, obserwowanych obiektów poznania. Zaburzenia w spostrzeganiu wiążą się ze słabo rozwiniętą funkcją syntezy i analizy. Stąd osłabiony jest u tych osób proces różnicowania barw, spostrzegania odrębnych przedmiotów, powiązania elementów w całość. Spostrzeganie cechuje synkretyzm, globalne ujmowanie faktów, zjawisk, obserwowanych obiektów poznania. Zakres spostrzegania jest wąski, tj. w tym samym czasie dziecko lekko upośledzone umysłowo spostrzega mniej przedmiotów, niż dziecko z rozwojem prawidłowym. Zaburzenia spostrzegania wiążą się z niedojrzałością percepcyjną, ze słabo rozwiniętą funkcją analizy i syntezy.

Uwaga w lekkim upośledzeniu umysłowym jest głównie mimowolna, choć wraz z wiekiem i nauczaniem wzrasta trwałość uwagi dowolnej. Uwaga często bywa rozproszona i przyciągana przez bodziec intensywniejszy lub niezwykły, co jest spowodowane trudnościami w dłuższym koncentrowaniu się na określonym przedmiocie lub czynności. Psychologowie wskazują również na małą podzielność uwagi upośledzonych umysłowo oraz znaczne rozproszenie, wzmożone występowanie odruchu orientacyjnego. Pamięć jest słabo rozwinięta, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem. Nowy materiał przyswajany jest bardzo wolno i wymaga wielokrotnych powtórzeń. Zaburzona jest głównie pamięć logiczna, mniej zaś mechaniczna. Dziecko uczy się bez zrozumienia, posiada wolne tempo uczenia się. Szybko zapamiętuje zaś piosenki i wiersze. Zaburzenia rozwoju poznawczego u dzieci upośledzonych umysłowo, brak ciekawości, bierność umysłowa, słaba motywacja do podejmowania zadań są przyczyną ich ciągłych porażek i niepowodzeń (także niepowodzeń szkolnych). U dzieci upośledzonych kształtuje się poczucie mniejszej wartości. Dlatego ważny w rozwoju aktywności poznawczej jest kontakt dziecka z osobą dorosłą, który pozwala na gromadzenie coraz to nowych doświadczeń. Dzieci upośledzone umysłowo doświadczają w swoim życiu wielu porażek. Powoduje to obniżenie aspiracji dziecka upośledzonego umysłowo, przez co zmierza ono coraz częściej do osiągania celów poniżej swoich możliwości. W związku, z czym zadaniem, nauczyciela-wychowawcy jest dobór takich zadań, by były zgodne z możliwościami poznawczymi dziecka i nie przyczyniały się do kolejnej porażki. Stawianie zadań poznawczych jest dla dziecka upośledzonego okazją do nawiązywania nowego kontaktu emocjonalnego z osobą dorosłą, uzyskania aprobaty, nagrody. Dziecko realizuje tu swoją potrzebę miłości, bezpośredniego kontaktu emocjonalnego, uznania ze strony otoczenia.

Ważnym zagadnieniem w ramach charakterystyki omawianej grupy dzieci jest ich zachowanie społeczne. Poświęciła mu swoją książkę Małgorzata Kościelska (1984). Autorka pisze o dużym zróżnicowaniu rozwoju społecznego u dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Jej zdaniem na zaburzenia zachowania społecznego wpływają czynniki pozaorganiczne i pozaintelektualne, czyli takie, które wiążą się ze społecznym upośledzeniem (odrzuceniem, etykietowaniem, segregacją), jak i ze świadomością własnego upośledzenia. Zauważa również, że dzieci upośledzone umysłowo w związku z określoną sytuacją stosują podobną gamę zachowań jak inne dzieci. J Kostrzewska z kolei charakteryzując osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim, podkreśla niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejsza wrażliwość i powinność moralną. Częściej jej zdaniem daje się zaobserwować u nich reakcje niestałości emocjonalnej, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomogi w zakresie kontroli oraz niestabilna i nieadekwatna samoocenę.
W rozwoju osobowości u charakteryzowanej grupy dzieci podobnie jak u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym występują zróżnicowania. Jednak w sferze charakterologicznej, której istotą jest uczuciowe ustosunkowanie się do otoczenia, występują pewne cechy wspólne. Zdaniem I. Czajkowskiej ich reakcje charakteryzuje przede wszystkim nieadekwatność do siły bodźca. Pod tym względem wyodrębnia się dwie główne grupy dzieci: grupę dzieci zbyt pobudliwych i grupę dzieci zahamowanych. W pierwszej grupie obserwujemy, że nawet słaby bodziec szybko wywołuje bardzo silna reakcję natomiast u drugich silny bodziec skutkuje słaba reakcją dziecka. J. Czajkowska wskazuje również, podobnie jak J. Kostrzewska na występowanie pewnych ograniczeń w zakresie przezywania uczuć społecznych, moralnych, patriotycznych, estetycznych itp., dzieci niepełnosprawne intelektualnie charakteryzuje raczej egoizm i egocentryzm oraz słabe panowanie nad swoim zachowaniem, co jest spotęgowane stosunkowo dobrze rozwinięta, lecz nie w pełni kontrolowana sfera popędową.

Dla przedstawienia pełniejszego obrazu dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim należy dodać, że obok wymienionych anomalii w rozwoju dzieci te mogą wykazywać pewne uzdolnienia. Najczęściej spotyka się uzdolnienia o charakterze artystycznym. Uczniowie szkoły specjalnej są grupą zróżnicowaną zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, właściwości neurodynamicznych, jak też mechanizmów osobowościowych. Warto też zauważyć, że upośledzenia umysłowego nie można traktować jako zjawiska całkowicie statycznego. Dzieci upośledzone umysłowo rozwijają się chociażby pod wpływem kształcenia instytucjonalnego, tyle tylko, że w swoisty sposób i każde na swoją miarę.
Ważnym aspektem rozwojowym, który dla całościowej charakterystyki dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w stopniu lekkim nie może zostać pominięty jest rozwój społeczny, który powiązany jest ściśle z omawianymi już wcześniej: rozwojem emocjonalnym i poznawczym. Autorka książki „Pedagogika upośledzonych umysłowo”- J. Wyczesany wskazuje na następujące zaburzenia w rozwoju społecznym dziecka

upośledzonego w stopniu lekkim:

  • utrudniona orientacja w złożonych sytuacjach, trudności zastosowania w nich zdobytych wiadomości
  • upośledzenie twórczości, przedsiębiorczości, inicjatywy i sprawności ruchowej
  • utrudnienie głębszego porozumiewania się z otoczeniem wskutek zubożenia słowa i słownictwa oraz ewentualnych nieprawidłowości w rozwoju mowy
  • sugestywność, podatność do naśladownictwa i podporządkowania się silniejszym wpływom
  • mała zdolność do panowania nad popędami i afektami
    zdolność do zarobkowania na życie, ale tylko pewnych określonych warunkach

Wymienione przez J. Wyczesany czynniki są powodem braku prawidłowych relacji między jednostką a środowiskiem społecznym, co może skutkować niekorzystnymi skutkami w sferze osobowości. Niechęć do osób upośledzonych umysłowo potęguje się zwłaszcza wówczas, gdy ujawniają oni zachowania nieakceptowane społecznie, w wyniku, których środowisko przejawia wobec nich postawy unikania i odtrącania. Wnioskiem jest, zatem propagowanie zachowań prospołecznych. Pamiętamy, bowiem, że charakterystyczna cecha osobowości upośledzonych umysłowo jest naśladownictwo. Zatem ukazanie wzorców zachowań prospołecznych stwarza okazje do szybkiego uczenia się właśnie droga naśladownictwa. Na rozwój kompetencji społecznych dzieci upośledzonych umysłowo ma również wpływ sytuacja społeczna, w jakiej przychodzi im żyć. Są to przede wszystkim środowisko rodzinne, grupy rówieśniczej i instytucji wychowującej. Największe znaczenie ma jednak rodzina, a zwłaszcza matka, z którą każde dziecko nawiązuje pierwsze kontakty społeczne. Kolejnym zagrożeniem rozwoju społecznego dziecka upośledzonego umysłowo jest jego izolacja społeczna. I. Obuchowska (1995, s.135) mówi o izolacji, której \”doświadcza dziecko już od najwcześniejszych lat życia, kontaktów z dzieckiem niepełnosprawnym unikają (z różnych przyczyn) sąsiedzi, znajomi, dalsza, a czasem najbliższa rodzina. Izolacja, o której mowa, pogłębia się z chwilą podjęcia przez dziecko nauki w szkole specjalnej, a później w zakładzie pracy chronionej. Kontakty społeczne zostają wówczas często ograniczone do grona osób niepełnosprawnych i personelu danej placówki\”. Pamiętajmy o tym, jak ważna jest integracja.. Jest to szansa dana różnym dzieciom, pozwala nawiązać wzajemne kontakty, nawzajem dostosować i uczyć się oraz stworzyć jedną grupę. Rolą nauczycieli-wychowawców jest organizowanie sprzyjających warunków integracji, gdzie dzieci zdrowe i niepełnosprawne mogłyby gromadzić pozytywne doświadczenia interpersonalne. Przedstawione wyżej bariery w rozwoju kompetencji społecznych dzieci upośledzonych umysłowo nie muszą dotyczyć wszystkich w takim samym stopniu. Odpowiednie oddziaływanie wychowawcze, skierowane na dziecko, a także otoczenie społeczne, pozwala w dużym stopniu (a czasem całkowicie) przeszkody te pokonywać.

Dokonanie charakterystyki osób upośledzonych w stopniu lekkim nie jest łatwym zadaniem, podobnie jak dokonanie charakterystyki każdego człowieka. Wskazując na zaburzenia w poszczególnych sferach rozwojowych starałam się wskazać na różnice, dzięki czemu łatwiej można uzyskać obraz tego rodzaju niepełnosprawności. Należy jednak pamiętać, że bez względu na schematy i wytyczne, cechy i zaburzenia mówimy o człowieku.

Bibliografia:

  • Minczakiewicz E (1997):Mowa – Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Wyd. Naukowe WSP, Kraków.
  • Wyczesany J. (2002): Pedagogika upośledzonych umysłowo. „impuls”, Kraków.
  • Czajkowska I., Herda K. (1989): Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, WSiP, Warszawa.
  • M.Clarke A. D. B. (1971): Upośledzenie umysłowe. Nowe poglądy, PWN, Warszawa.
  • Doroszewska J. (1981): Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa.
  • Kielańska M: Rozwój dzieci z upośledzeniem umysłowym. Edukacja i Dialog 2000 nr 8
Shopping Cart