Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym.
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Pod względem wyglądu zewnętrznego i budowy ciała nie wykazują większych odchyleń od normy. Dopiero po bardziej dokładnej obserwacji można zauważyć u nich pewne anomalie fizyczne, które występują częściej niż u jednostek normalnych, np. osłabienie fizyczne, brak harmonii w rozwoju, zez, oczopląs, zajęcza warga. Częściej też mają uszkodzony zmysł wzroku i słuchu, narząd ruchu czy zaburzenia motoryki (wolniejsze ruchy, mniej precyzyjne, problemy z koordynacją).
Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia jest często bardzo trudne. Ma to związek ze zbliżonymi objawami zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, wynikającymi z niekorzystnych warunków środowiskowych mających wpływ na jego rozwój ogólny. Według J. Wyczesany upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim stanowią ok. 75% populacji upośledzonych umysłowo.
Upośledzenie umysłowe wpływa na sferę poznawczą, sferę emocjonalno – wolicjonalną, która warunkuje zdolność do przystosowania społecznego. Osoby dorosłe lekko upośledzone umysłowo nie przekraczają poziomu intelektualnego 12 – letniego dziecka, a poziom dojrzałości społecznej nie przekracza poziomu 17 – letniej młodzieży, nie odbiegającej od normy.
Upośledzenie umysłowe rzutuje na procesy poznawcze. Jednostki z lekkim upośledzeniem umysłowym wolniej i w węższym zakresie spostrzegają otaczającą rzeczywistość. Ich spostrzeganie jest mało precyzyjne. Występują trudności w wyodrębnianiu drobnych szczegółów. Rozwija się u nich uwaga dowolna, dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Natomiast podzielność uwagi jest słaba. Osoby takie mają problemy z koncentracją uwagi. Zaburzone są również procesy pamięciowe ze względu na ograniczoną pojemność pamięci. Jednostki lekko upośledzone umysłowo mają trudności z trwałym zapamiętaniem treści powiązanych logicznie. Świadczy to upośledzeniu pamięci logicznej. Można zaobserwować również u nich zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnienia luk pamięciowych.
Mowa tych osób rozwija się z opóźnieniem w stosunku do osób normalnych: wypowiadają oni pojedyncze wyrazy do 3 r. życia, zdania w 5 r. życia. Występują też trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi, można też spotkać agramatyzmy, wady wymowy. Zasób słownictwa jest mały, a bierne jest bogatsze od czynnego. Mówią oni często fragmentami zdań, posługują się czasownikami i rzeczownikami, rzadziej przymiotnikami. Słownictwo jest często nieadekwatne do sytuacji. Zaburzenia mowy wpływają na powstanie zaburzeń emocjonalnych, które z kolei mogą nasilać trudności w werbalnym porozumiewaniu się z innymi osobami.
Myślenie u osób lekko upośledzonych umysłowo ma charakter konkretno – obrazowy. Zgodnie z terminologią J. Piageta, można powiedzieć, że osiągają one stadium operacji konkretnych, przy czym zauważalne są duże trudności podczas przechodzenia przez kolejne stadia. Szczególnie upośledzona jest funkcja myślenia abstrakcyjnego; procesy analizy, syntezy i uogólnienia. Definiując pojęcia jako istotne wymieniają cechy szczegółowe przedmiotów a pomijają ich cechy ogólne, trudno jest im powiązać zdobyte wiadomości w logiczną całość. Utrudnione jest też wnioskowanie, które cechuje obniżony krytycyzm. Brakuje im samodzielności w myśleniu. Mają ubogą wyobraźnię twórczą i małe zdolności kombinacyjne. W procesie uczenia się wykazują dużą stereotypowość i brak plastyczności, co daje się zauważyć w zachowaniu szczególnie w sytuacjach nowych. „Często nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów. W ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując skutków swoich decyzji. Podczas wykonywania różnych działań wymagają nadzoru oraz specjalnego bodźca do pracy w postaci pochwały, zachęty, nagrody, czasem nawet rozkazu.
Sposób działania i reagowania tych osób zależy od ich temperamentu. Można tutaj wyodrębnić dwie grupy:
- „eretyczne, niestabilne, niezrównoważone, z przewagą pobudzenia. Są to dzieci nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych wybuchów, z równoczesnymi trudnościami w koncentracji uwagi i oznakami nadmiernego zmęczenia”,
- „apatyczne, z przewagą hamowania, ze zwolnionym tempem reakcji, biernością, nieśmiałością i płaczliwością.
Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym mają słabą zdolność samokontroli i panowania nad sobą. Charakterystyczna jest u nich sztywność zachowań, poglądów i uczuć oraz jednocześnie zwiększona podatność na sugestię, podporządkowywanie się silniejszym wpływom ze względu na osłabiony krytycyzm. Ograniczone jest również przeżywanie uczuć wyższych a także odczytywanie emocji wyrażanych przez inne osoby. Wykazują silną potrzebę normalnych kontaktów społecznych, jednak przejawiają trudności w ich nawiązywaniu i utrzymaniu. Są one niedojrzałe emocjonalnie, pobudliwe. Dbają o swój wygląd, ubiór, czytają, piszą, operują pieniędzmi. Jednostki z lekkim upośledzeniem umysłowym są zdolne do podejmowania prac polegających głównie na wykonawstwie, które nie wymagają wiele pomysłowości, inicjatywy i podejmowania decyzji. Mogą wykonywać wiele zawodów rzemieślniczych w warsztatach prowadzonych przez specjalistów
Osoby z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym.
Osoby z umiarkowanym, podobnie jak i ze znacznym czy głębokim upośledzeniem umysłowym różnią się już od swoich normalnych rówieśników wyglądem zewnętrznym m.in. długością, wagą oraz budową ciała. Częściej niż u osób lekko upośledzonych umysłowo występują u nich zaburzenia wzroku i słuchu. Charakteryzuje je również niższy poziom rozwoju motorycznego – obniżony poziom sprawności manipulacyjnych i lokomocyjnych.
Osoby dorosłe z umiarkowanym upośledzeniem nie przekraczają poziomu intelektualnego 8 – letniego dziecka, a pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 10 – letniego.
Jednostki umiarkowanie upośledzone spostrzegają wolniej, dostrzegają mniej elementów i błędnie ujmują powiązania i stosunki między przedmiotami. Spowolnienie, wąski zakres, trudności różnicowania dotyczą nie tylko wzroku, lecz również innych zmysłów, w tym szczególnie słuchu i kinestezji. Wpływa to na obniżenie rozwoju wyższych procesów psychicznych. Występujące u nich zaburzenia receptorów prowadzą do niedokładnego lub zniekształconego obrazu rzeczywistości. Wyraźnie zróżnicowany jest poziom potrzeb poznawczych tych dzieci. Osoby umiarkowanie upośledzone umysłowo mają trudności w skoncentrowaniu się przez dłuższy czas na określonym przedmiocie czy czynności. Dominuje u nich uwaga mimowolna, którą przyciąga nowy, silny lub niezwykły bodziec, ale w wyniku systematycznego oddziaływania pedagogicznego można rozwinąć uwagę dowolną. Zakres pamięci jest wąski, a jej trwałość i wierność w odtwarzaniu zapamiętanych informacji niewielka, co często prowadzi do przeinaczania faktów, zmyśleń i konfabulacji. Ich myślenie ma charakter konkretno – obrazowy, pozostaje na poziomie przedoperacyjnym. Występują u nich duże problemy w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych, a także w rozumieniu stosunków logicznych. Potrafią sformułować proste definicje, w których opisują przedmiot i materiał, z którego jest zrobiony. Brak jest natomiast w definicji rodzaju nadrzędnego i różnicy gatunkowej. Ich mowa jest agramatyczna, często bełkotliwa i niewyraźna, rozwija się znacznie później w porównaniu z dziećmi rozwijającymi się prawidłowo. Posiadają ubogi zasób słownictwa.
Jednostki takie ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, przynależności oraz miłości. Żywo ujawniają przywiązanie i sympatię oraz odczuwają potrzebę kontaktów społecznych. Częściej niż u lekko upośledzonych występują u nich zachowania gwałtowne i destruktywne, buntownicze, antyspołeczne, zamykanie się w sobie itd. Występują jednak rzadziej niż u osób znacznie upośledzonych. Ich zachowanie charakteryzuje się sugestywnością.
Osoby z tym upośledzeniem radzą sobie w różnych sytuacjach życiowych. Wykonują czynności samoobsługowe, tzn. samodzielnie się ubierają, rozbierają, ścielą łóżko, myją się, jedzą, Poza tym potrafią przygotować proste posiłki, posprzątać, zrobić drobne zakupy. Mogą również opanować wiele czynności potrzebnych w przemyśle np.: koszykarstwo, szycie, robienie na drutach, tkactwo itp. Są wiec zdolne do pracy, ale tylko w specjalnych warunkach i pod nadzorem innych osób. Najczęściej zatrudniane są w zakładach pracy chronionej, głównie w spółdzielniach inwalidów. Wiele z nich potrafi wykazać się pracowitością i pracować na miarę swoich możliwości systematycznie i dokładnie oraz osiągać oczekiwane rezultaty. Istotne jest, by wyraźnie i zrozumiale przedstawić cel oraz stwarzać zachęty do pracy. Czynności, wykonywania których wymaga od nich podjęta praca nie mogą być skomplikowane, powinny się powtarzać i nie zmieniać za często. Jednostki takie nie są zdolne jednak do samodzielnego życia, potrzebują opieki drugiej osoby.
Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym.
„Rozwój dzieci upośledzonych w stopniu znacznym przebiega z dużym opóźnieniem. Na wiek 4 – 5 lat przypadają początki samodzielnego chodzenia oraz wypowiadania pierwszych słów. Dzieci te nie przejawiają inicjatywy i samodzielności” (J.Wyczesany „Pedagogika osób upośledzonych umysłowo.”). Osoby dorosłe ze znacznym upośledzeniem umysłowym nie przekraczają poziomu rozwoju intelektualnego dziecka w wieku od 5 do 6 lat, a ich dojrzałość społeczna zbliżona jest do poziomu dojrzałości społecznej dziecka w wieku od 7 do 8 lat.
Osoby znacznie upośledzone umysłowo spostrzegają rzeczywistość bardzo niedokładne i w sposób nieadekwatny. Proces spostrzegania przebiega bardzo wolno. Ich uwaga jest mimowolna, potrafią skoncentrować ją na krótki czas na przedmiotach i czynnościach, które budzą żywe zainteresowanie. Brak u nich uwagi dowolnej. Podobnie jak u upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym ich rozwój poznawczy pozostaje na poziomie przedoperacyjnym. Zakres pamięci jest bardzo wąski a sama pamięć krótkotrwała . Mają zdolność do przeinaczania faktów, zmyśleń i konfabulacji. Potrafią opanować elementarne pojęcia liczbowe, dostrzec podobieństwa i różnice, ale nie potrafią ich ująć między pojęciami. Porównują ze sobą przedmioty, potrafią wskazać, który jest większy, ładniejszy itd. Formułują poprawne definicje pojęć, które znają, jednak są to definicje charakterze użytkowym. Są w stanie rozpoznać i nauczyć się pisania prostych wyrazów w „szkole życia”.
Jednostki takie komunikują się z otoczeniem za pomocą prostych kilkuwyrazowych zdań. Często występują u nich zaburzenia mowy, które utrudniają im lepszy kontakt z otoczeniem. Są osoby, które używają pojedynczych wyrazów i przy tym wspierają swoją komunikację innymi gestami. Charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią one natomiast opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów. Samodzielnie się ubierają i rozbierają, sami potrafią się umyć, dbają o czystość, sprzątają, potrafią poruszać się po najbliższej okolicy i wrócić do domu czy też zrobić drobne zakupy.
Tak samo jednostki takie odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, miłości i potrafią w sposób żywy okazywać swoją sympatię oraz potrzebę kontaktów społecznych. U jednostek znacznie upośledzonych umysłowo częściej występują gwałtowne i destruktywne zachowania, zamykanie się w sobie, zachowania buntownicze, nadmierna pobudliwość ruchowa i inne.
Wczesna stymulacja rozwoju intelektualnego i społecznego osób ze znacznym upośledzeniem umysłowym oraz ich intensywna rehabilitacja w „szkole życia” umożliwia części tych osób pracę w zakładach pracy chronionej lub w domu. Podobnie jak osoby z umiarkowanym upośledzeniem można nauczyć ich wykonywania prostych prac, np. cięcia, zbijania, montażu różnych elementów, składania, naklejania itp. Wykonywana jednak przez nich praca nie powinna wymagać wielu czynności zawodowych. Czynności te powinny się powtarzać i nie zmieniać często. Jednostki takie nie są one zdolne do samodzielnego życia, wymagają stałej opieki.
Osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym.
W zależności od rodzaju czynnika uszkadzającego ośrodkowy układ nerwowy w głębokim upośledzeniu umysłowym można dostrzec różne jego postacie kliniczne, co utrudnia charakterystykę osób dotkniętych tym upośledzeniem.
Upośledzeniu umysłowemu tego stopnia częściej towarzyszą dodatkowe sprzężenia, jak np.: wady wzroku, słuchu, kalectwa fizyczne, niedowłady, porażenia kończyn, zwiększona podatność na infekcje, przewlekłe choroby somatyczne, parcjalne zaburzenia typu wady wymowy, poważne zaburzenia sfery emocjonalnej, niedostosowanie społeczne. Często u jednostek takich występują zaburzenia sfery ruchowej, będące osiowym objawem upośledzenia. Typowym zaburzeniem są stereotypie ruchowe, głównie o charakterze nawykowego kiwania się, wynikające z niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego. Często też spotyka się objawy schizofreniczne, mogą również pojawiać się zachowania typu autystycznego czy padaczka.
Dorosłe osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym nie przekraczają poziomu intelektualnego 3 – letniego dziecka, a ich przystosowanie społeczne dziecka 4 – letniego. Nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji sensoryczno – motorycznej (manipulacyjnej).
Codzienna obserwacja osób upośledzonych umysłowo wskazuje na duże różnice indywidualne między nimi, nawet jeśli są w tym samym wieku i o takim samym ilorazie inteligencji, oraz o takim samym wieku i ilorazie dojrzałości społecznej. Dlatego mogą różnić się między sobą w zakresie procesów orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, wykonawczych, emocjonalnych, motywacyjnych, ogólnej zaradności, lokomocji, uspołecznienia, itp. Występuje także zróżnicowanie w zakresie zachowań mierzonych skalą zachowania przystosowawczego, m.in. operowania pieniędzmi, planowania wydatków, umiejętności wykonywania prac domowych i innych. Można zaobserwować wśród nich: całkowity brak percepcji lub pewną zdolność do spostrzegania czynności i sytuacji; zupełny brak koncentracji uwagi mimowolnej do jej koncentracji na dość długi czas. Różnice indywidualne mogą wystąpić również w zakresie umiejętności komunikacyjnych: od braku zdolności rozumienia nawet melodii słów i wydawania artykułowanych dźwięków do rozumienia prostych poleceń, a nawet porozumiewania się za pomocą 2 – 3 – wyrazowych zdań. Podobnie jest z pamięcią (można mówić o zupełnej niezdolności do zapamiętania jakichkolwiek treści oraz o zdolności do utrzymania tych treści przez dłuższy czas), czy też z motoryką – od całkowitego upośledzenia sprawności motorycznych do sprawnego wykonywania prostych czynności.
Pod względem zdolności wyrażania potrzeb psychicznych również występuje wyraźne zróżnicowanie – od braku zdolności do wyrażania przeżyć do wyraźnego ujawniania potrzeb psychicznych – w tym przynależności, miłości i uznania.
Według J. Sowy jednostki takie są zdolne tylko do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych, lecz ich wyniki są najczęściej znikome. W lżejszych stanach upośledzenia głębokiego (I.I. 14-19) istnieje możliwość wyuczenia ich zachowań pozwalających na znaczną samoobsługę oraz unikanie niebezpieczeństw.U niektórych jednostek odruchy obronne nie wykształcają się, w związku z czym nie potrafią samodzielnie dbać o bezpieczeństwo. Takie osoby wymagają stałej opieki. Występuje u nich duża męczliwość i częste wahania nastrojów, szybko popadają w euforię, po czym niespodziewanie stają się smutne.
W stosunku do omawianej grupy osób upośledzonych bardzo ważna jest wczesna rehabilitacja. Pamiętać należy, że szybciej rozwijają się u nich sprawności zależne od dojrzewania, jak np. lokomocja, natomiast wolniej te, które zależą od uczenia się, np. rozwój mowy. Prawidłowa stymulacja rozwoju tych jednostek podnosi ich ogólny poziom intelektualny.
Bibliografia:
J.Sowa „Pedagogika specjalna w zarysie”
J. Wyczesany „Pedagogika upośledzonych umysłowo – wybrane zagadnienia”
M. Kościelska „Oblicza upośledzenia”