Odżywienie człowieka oraz żywność jaką spożywa ma ścisły związek z jego stanem zdrowia.
Zdrowe żywienie i aktywność fizyczna są traktowane łącznie jako:
- Podstawowe elementy prozdrowotnego stylu życia,
- Sposób zapobiegania wielu chorobom
- Ważny element postępowania terapeutycznego
Za racjonalny sposób żywienia uważa się żywienie zgodne z zaleceniami nauki o żywieniu i uwzględniające uwarunkowania genetyczne, społeczne i kulturowe, które:
- zaspokaja potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne człowieka,
- umożliwia osiągnięcie pełnego, zaprogramowanego genetycznie rozwoju fizycznego i psychicznego, utrzymanie odporności organizmu na choroby zachowanie jego
sprawności do późnego wieku.
W związku z niezliczoną ilością produktów żywnościowych oraz wciąż pojawiającymi się nowymi produktami żywnościowymi, wzrasta zainteresowanie żywnością jak i zasadami żywienia. Nadmierna ilość informacji na każdy temat dotyczący żywności i żywienia powoduje, że człowiek czuje się zdezorientowany i zagubiony, co uzasadnia potrzebę prowadzenia edukacji zdrowotnej jak i poradnictwa żywieniowego. Prozdrowotna edukacja żywieniowa to proces, w którym ludzie uczą się zastosowania w codziennej praktyce wiedzy o żywności i żywieniu, opartej na aktualnych i pewnych wynikach badań naukowych, z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb.
Cele edukacji żywieniowej są różnie definiowane i najczęściej wymienia się:
- uzyskanie odpowiedniej wiedzy o żywieniu i żywności, umiejętności poszukiwania tej wiedzy, kształtowanie zdolności do interpretacji i krytycznej oceny informacji pochodzących z różnych źródeł (zwłaszcza z mediów i reklam),
- kształtowanie prozdrowotnych zachowań żywieniowych czyli sposobów postępowania w zaspokajaniu potrzeb żywieniowych sprzyjających rozwojowi, zdrowiu i dobremu samopoczuciu,
- kształtowanie zdolności rozpoznawania „sygnałów” i objawów pochodzących z własnego ciała, związanych z zaspokajaniem potrzeb żywieniowych i właściwe na nie reagowanie,
- kształtowanie umiejętności konsumenckich (kupowanie żywności ze sprawdzonych źródeł, brania pod uwagę podczas zakupów skład produktów),
- kształtowanie umiejętności oszczędnego gospodarowania żywnością, dobrej organizacji pracy w czasie przygotowywania posiłków, estetycznego ich podawania i spożywania.
Dzieciństwo, to okres, w którym kształtują wszystkie postawy teraźniejsze i przyszłe dotyczące całego życia, w tym zdrowia. Wyuczone nawyki i przyzwyczajenia decydują o stylu życia dziecka w późniejszym życiu. Edukacja żywieniowa odbywa się przede wszystkim w rodzinie i to właśnie rodzina uczy dziecko podstawowych zasad zdrowego żywienia, jako pierwsza zaspokajając potrzeby i modelując zachowania żywieniowe. Dzięki rodzinie dziecko w codziennym życiu uczy się rozsądnych zakupów, wyboru odpowiednich produktów, które potem należy odpowiednio przechowywać, przygotowywać i spożywać.
Dziecko jest uważnym obserwatorem, chłonie wiedzę i bardzo szybko się uczy. Dlatego edukacja żywieniowa jest bardzo ważna w jego wychowaniu, kształceniu nawyków żywieniowych i kształtowaniu jego stylu życia. Z nabytymi już nawykami zdrowotnymi, przyzwyczajeniami żywieniowymi, które dziecko zdobyło podczas pierwszych lat życia w rodzinie, udaje się do przedszkola. Edukację zdrowotną dzieci w wieku przedszkolnym należy rozumieć jako zamierzony ciąg planowanych działań wychowawczych, które uwzględniają intensywność rozwoju psychofizycznego i społecznego oraz uwarunkowania środowiskowe. W dłuższej perspektywie czasowej powinny one przyczynić się do wzbogacenia wiedzy z dziedziny zdrowia i kształtowania się postawy „prozdrowotnej” dzieci oraz umożliwić nabycie określonych umiejętności, a także przyswojenie prawidłowych przyzwyczajeń i nawyków higieniczno-zdrowotnych. Prawidłowe żywienie dzieci
przedszkolnych ma na celu dostarczenie im odpowiednich składników pokarmowych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych bardzo ważnych do jego rozwoju. Należy pamiętać, że racjonalne i właściwie zbilansowane odżywianie wywiera znaczący wpływ na aktywność psychiczną, fizyczną, samopoczucie, na stosunek do zabawy, nauki i otaczającego świata.
Wiek przedszkolny to czas, kiedy dzieci rozwijają się bardzo szybko, zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym. Okres przedszkolny to również czas, gdy dzieci są bardzo ruchliwe, wymyślają zabawy ruchowe, są w ciągłej aktywności fizycznej. Jest to również okres większego ryzyka zachorowań, co jest wynikiem przebywania w większej grupie. Prawidłowe odżywanie ma wpływ na zdrowie, zdrowy styl życia oraz odporność. W ostatnich latach są opracowywane graficzne modele zdrowego żywienia w postaci piramidy zdrowego żywienia. Zawiera ona najważniejsze grupy produktów, ułożone w kolejnych poziomach trójkąta – im niższy poziom, tym więcej danych produktów należy spożywać.
Najnowsza piramida zdrowego żywienia zawiera następujące grupy produktów:
- aktywność ruchowa – jest to kategoria dodana w ostatniej aktualizacji piramidy zdrowego żywienia, stanowi podstawę piramidy i jest ona tak samo ważna jak zdrowe odżywianie, nie ma znaczenia rodzaj aktywności ruchowej a jej systematyczność, zaleca się minimum 30 minut dziennie,
- produkty zbożowe (pieczywo, kasze, ryż, makaron) – są źródłem energii, pozostawiają uczucie sytości, regulują poziom cholesterolu i poziom glukozy we krwi, dostarczają błonnika, witamin z grupy B, żelaza, magnezu, cynku. Zalecane jest ciemne pieczywo
- pełnoziarniste,
- warzywa – źródło błonnika, składników mineralnych, witamin i innych przeciwutleniaczy chroniących przed miażdżycą i chorobami nowotworowymi,
- owoce – mają podobne właściwości jak warzywa, są jednak bardziej kaloryczne i zawierają większą ilość cukrów, część owoców można zastąpić sokami owocowymi,
- mleko i produkty mleczne – źródło białka, witaminy B2, B12, a przede wszystkim łatwo przyswajalnego wapnia, który jest niezbędny m.in. do budowy kości,
- mięso, ryby, jaja – źródło białka, żelaza, witamin z grupy B. Zamiennikami tych produktów są rośliny strączkowe jak fasola, groch, soczewica, ryby są źródłem kwasów omega-3, które poprawiają pracę mózgu, chronią przed chorobami serca i chorobami nowotworowymi,
- woda – jest bardzo ważnym elementem zdrowego żywienia, właściwe nawodnienie to podstawa w prawidłowym funkcjonowaniu ludzkiego organizmu, jest potrzebna do prawidłowej filtracji w nerkach, do opróżniania żołądka oraz do wchłaniania składników odżywczych.
Instytut Żywności i Żywienia zdefiniował najważniejsze zasady zdrowego żywienia, którymi są:
- Dbaj o różnorodność spożywanych produktów.
- Strzeż się nadwagi i otyłości, nie zapominaj o codziennej aktywności fizycznej.
- Produkty zbożowe powinny być dla Ciebie głównym źródłem energii.
- Spożywaj codziennie co najmniej dwie duże szklanki mleka. Mleko można zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także serem.
- Mięso spożywaj z umiarem.
- Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców.
- Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających dużo cholesterolu i izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych.
- Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy.
- Ograniczaj spożycie soli.
- Pij wystarczającą ilość wody.
- Nie pij alkoholu
Dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym zostały zdefiniowane inne zasady zdrowego żywienia:
- Jedz codziennie różne produkty z każdej grupy uwzględnionej w piramidzie.
- Bądź codziennie aktywny fizycznie – ruch korzystnie wpływa na sprawność i prawidłową sylwetkę.
- Źródłem energii w twojej diecie powinny być głównie produkty znajdujące się w podstawie piramidy (na dole).
- Spożywaj codziennie przynajmniej 3-4 porcje mleka lub produktów mlecznych takich jak jogurty, kefiry, maślanka, sery.
- Jedz codziennie 2 porcje produktów z grupy – mięso, ryby, jaja. Uwzględniaj też nasiona roślin strączkowych.
- Każdy posiłek powinien zawierać warzywa lub owoce.
- Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych.
- Ograniczaj spożycie cukru, słodyczy, słodkich napojów.
- Ograniczaj spożycie słonych produktów, odstaw solniczkę.
- Pij codziennie odpowiednią ilość wody.
Aktywność fizyczna jest elementarnym obowiązkiem współczesnego człowieka, w trosce o ochronę zdrowia fizycznego i psychicznego. W związku z powyższym, nie należy się ograniczać do stadionu, imprezy masowej czy meczu w telewizji. W ten sposób pomija się istotne mierniki kultury fizycznej społeczeństwa, a więc zdrowie publiczne, niekonwencjonalną sprawność ruchową a także wiedzę o prawach rządzących organizmem, postawy i nawyki związane z pielęgnacją ciała.Aktywnością fizyczną są wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym i ruchem (pracą mięśni), w czasie których czynność serca i oddech przyspiesza się, pojawia się uczucie ciepła (i często pocenie się).
Aktywność fizyczna jest pojęciem szerokim, obejmującym różne formy aktywności ruchowej człowieka, w tym:
- Ćwiczenia fizyczne, które są zaplanowane, mające na celu poprawę lub utrzymanie różnych komponentów sprawności fizycznej – w tym uprawianie sportu,
- Wysiłki, które są związane z wieloma zajęciami i czynnościami w codziennym życiu takimi jak chodzenie pieszo, praca w ogrodzie.
Utrzymanie optymalnego poziomu aktywności fizycznej wymaga przetworzenia rytmu dnia pracy i wypoczynku poprzez modyfikację dotychczasowych zachowań i nawyków, a nie w wyniku wprowadzenia kolejnych obowiązków. Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości pełni cztery podstawowe funkcje. Po pierwsze, stymuluje i wspomaga rozwój fizyczny (wzrastanie, rozwój mięśni), psychiczny (pokonywanie trudności, radzenie sobie ze zmęczeniem, przeżywanie sukcesów i porażek, kontrola emocji), i społeczny (kształtowanie relacji z innymi, nauka współpracy i samokontroli). Po drugie, adaptuje do bodźców i zmian środowiska fizycznego (hartowanie) i społecznego. Po trzecie, aktywność fizyczna kompensuje nadmierne unieruchomienie związane z nauką w przedszkolu, szkole, odrabianiem lekcji, oglądaniem telewizji, pracą przy komputerze. Ostatnią, czwartą funkcją aktywności fizycznej jest korekcja i terapia wielu zaburzeń, w tym zwłaszcza otyłości, cukrzycy, mózgowego porażenia dziecięcego, chorób układu ruchu.
Kreowanie trwałej postawy w zakresie aktywności fizycznej powinno być podstawowym celem w edukacji dzieci i powinno się zaczynać od najmłodszych lat. Pierwszą aktywność fizyczną dzieci odbywają w obecności rodziców. Kolejnym etapem jest wychowanie fizyczne w przedszkolu, a później w szkole. W celu zapewnienia skutecznego oddziaływania ruchu na zdrowie, potrzebna jest dobrowolna aktywność sportowo – rekreacyjna. Dlatego konieczne jest znaczne nasilenie zabiegów motywujących dzieci do systematycznej i samodzielnej aktywności ruchowej zarówno na wychowaniu fizycznym jak i w ramach szeroko rozumianej edukacji zdrowotnej.
Bibliografia
- B. Woynarowska, op.cit., s. 54.
- A. Łada-Grodzicka, ABC…program wychowania przedszkolnego XXI wieku, WSiP, Warszawa 2000, s. 33.
- J. Gawęcki, W. Roszkowski, op.cit., s. 43.
- B. Woynarowska, op. cit., s. 294.
- H. Gertig, J. Gawęcki, Słownik terminów żywieniowych, PWN, Warszawa 2001.
- Piramida zdrowego żywienia zapożyczona z witryny internetowej Instytutu Żywności i Żywienia,
- www.izz.waw.pl
- Zasady zdrowego żywienia dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym zaczerpnięte zostały z witryny internetowej Instytutu Żywności i Żywienia, www.izz.waw.pl
- E. Przybyła, Edukacja zdrowotna, AWF Katowice, Katowice 2008, s. 140.