W obecnych czasach istotnym problemem społecznym jest nadmierne przeżywanie i przejawianie gniewu, szczególnie u młodzieży. Niezwykle często słyszymy o tym jak ciężko opanować zachowania agresywne, jak destrukcyjne dla jednostki i jej otoczenia są przejawy gniewu. Popularne stają się programy radzenia sobie z gniewem oraz poradnictwo dla nauczycieli czy rodziców jak radzić sobie z przejawami tej negatywnej emocji u swoich podopiecznych.
Naukowcy poszukują zależności pomiędzy uwarunkowaniem tej emocji a różnymi czynnikami w życiu i środowisku młodych ludzi. Podobnie modna w współczesnym świecie jest tematyka wpływu sportu na funkcjonowanie człowieka. Istnieje wiele dowodów na to, że sport w pozytywny sposób wpływa na zdrowie jednostki- zarówno psychiczne jak i fizyczne. Istotne dowody empiryczne wskazują na istnienie fizjologicznych mechanizmów pośredniczących pomiędzy aktywnością fizyczną a podwyższonym pozytywnym nastrojem. Przykładem jest hipoteza endorfinowa, która wskazuje, że właśnie poprzez wytwarzane podczas aktywności fizycznej endorfiny powodują obniżenie negatywnego dystresu i nastroju a więc i przeżywanie negatywnych emocji. W dalszej części pracy postaram się przybliżyć zagadnienie gniewu wśród młodych osób jako problemu społecznego oraz ukazać korzystny wpływ sportu na właściwe przeżywanie stanu złości.
Nadrzędnym pojęciem w niniejszym opracowaniu jest emocja gniewu, która jest definiowana jako stan emocjonalny o ładunku negatywnym, odnoszący się do niezaspokojenia potrzeb czy pragnień jednostki. Emocja gniewu jest związana z oceną zaistniałej sytuacji jako uniemożliwiającej czy utrudniającej realizację celów i interesów podmiotu. Jest jedną z emocji uniwersalnych, co oznacza, że jej ekspresja i przeżywanie są podobne dla jednostek niezależnie od rasy, narodowości, wieku czy kultury (Doliński, Strelau, 2010). Osoby jednak różnią się pod względem „podatności” na przeżywanie gniewu. Sytuacja, która u jednej osoby wywoła tę negatywną emocje, dla kogoś innego nie musi w ogóle być znacząca. Istotne jest założenie, że gniew nie jest związany ze specyficzną sytuacją, lecz odnosi się do sytuacji ogólnych i reakcji zazwyczaj przejawianych. Ważne dla zdrowia jednostki jest wyrażanie złości w sposób akceptowalny społecznie. Całkowite blokowanie tej emocji jest związane z powstawaniem zaburzeń nerwicowych i psychosomatycznych, co jest potwierdzone przez badania ( Jarosz 1987, Everly, Rosenfeld, 1992; za: Juczyński, 2001). Może to sugerować, że młodzież uprawiająca sport, poprzez możliwość akceptowalnego wyrażania gniewu, np. podczas rywalizacji sportowej, będzie lepiej funkcjonowała w społeczeństwie i przejawiała mniej zachowań neurotycznych.
Wśród młodzieży możemy zaobserwować wyrażanie gniewu na wiele różnych sposobów. W sytuacji przejawiania jawnych zachowań agresywnych można łatwo rozpoznać kierujące jednostką negatywne uczucia. Jednak częste jest także nieco bardziej subtelne wyrażanie gniewu. W obydwu przypadkach nadmierne przeżywanie tej emocji jak i jej tłumienie może mieć bardzo negatywne konsekwencje w całym życiu i funkcjonowaniu jednostki. Zachowania, u których podłoża tkwi gniew mogą prowadzić do długotrwałych trudności w kontaktach społecznych, życiu zawodowym czy sferze poczucia własnej wartości (Golden, 2003). Zaburzenia takie mogą wystąpić w sytuacji, gdy przeżywanie emocji gniewu odbiega od kulturowo przyjętej normy w trzech wymiarach: intensywności, częstości występowania oraz czasu trwania ( Novaco, 1976, za: Golden, 2003). Jednak w większości przypadków przeżywanie gniewu mieści się w ramach przyjętych przez społeczeństwo, co nie wyklucza istnienia znacznych różnic indywidualnych w tym zakresie. Poza istniejącymi cechami konstytucjonalnymi i wrodzonymi tendencjami do reagowania gniewem, istotne jest również środowisko rówieśnicze, w jakim jednostka przebywa i grupa, z jaka pragnie się utożsamiać. Ogólnie można zauważyć w ostatnich latach wzrost zachowań agresywnych wśród młodzieży. Licznie opisywane zjawiska agresji w szkołach ( np. tzw. zjawisko Fali, gdzie grupa dzieci czy nastolatków przejawia zachowania agresywne wręcz znęcanie się wobec jednego lub kilku słabszych lub młodszych kolegów) oraz poza środowiskiem szkolnym dają dowód na to, że gniew i wynikająca z niego agresja są wyraźnym problemem dla całego społeczeństwa, a liczba przejawów agresji oraz brak umiejętności jej zapobiegania stają się katastroficznie duże. Dlatego właśnie problem ten jest bardzo popularny w rozważaniach wielu psychologów oraz pedagogów. Często sport jest przedstawiany, jako jeden ze sposobów radzenia sobie z agresywną młodzieżą. W środowiskach jednostek nieprzystosowanych społecznie sport stanowi często jedną z metod resocjalizacji (Konopczyński, 1996). Uprawianie sportu pozwala wyładować negatywne emocje w sposób nieszkodliwy dla jednostki i jej otoczenia. Pozwala też na zdobycie szacunku do samego siebie, którego brak może być kompensowany przez zachowania agresywne. Teorie psychoanalityczne zakładały, że agresja jest naturalna dla jednostki ludzkiej a jej wyrażanie jest konieczne i bezwarunkowe, jednak ludzie powinni szukać akceptowalnych społecznie sposobów, aby dać ujście przeżywanym stanom gniewu i przykładem na takie właśnie społecznie akceptowalne wyrażanie agresji jest sport- jest to tzw. zjawisko sublimacji ( Hall, Lindzey, Cambell, 2006). Taka koncepcja jest dziś pewnie dla wielu wątpliwa, ale możemy stwierdzić, że w pewnych sytuacjach człowiek jest skłonny wyładować swoje emocje poprzez aktywność fizyczną. Istnieje, więc szansa, że uprawianie aktywności fizycznej, może być skutecznym sposobem przekierowania gniewu i agresji młodzieży z przemocy wobec otoczenia na współzawodnictwo sportowe. Fakt, że uprawianie sportu może pozytywnie wpływać na emocje i nastrój człowieka znajduje potwierdzenie w licznych badaniach eksperymentalnych i klinicznych. Jak podaje Łuszczyńska (2011) systematyczny przegląd badań dokonany przez Taylor (2000) ukazał wyniki sugerujące ograniczoną odpowiedz fizjologiczna na stres wśród osób aktywnych fizycznie. Podobne wnioski dają analizy dokonane przez Alderman i wsp. dodając, że wyniki są niezależne od wieku, płci, rasy i stanu zdrowia badanych (Łuszczyńska, 2011). Wyniki przeglądu 15 badań eksperymentalnych dotyczących różnic w zakresie wzrostu ciśnienia krwi w odpowiedzi na stresor u osób uczestniczących w ćwiczeniach fizycznych i niećwiczących pokazują, że osoby ćwiczące mają mniejszy wzrost ciśnienia krwi w odpowiedzi na stresor (Łuszczyńska, 2011). Chociaż w większości badania skupiają się na przeżywaniu lęku czy stresu można wnioskować, że pewne podobne mechanizmy mają znaczenie w występowaniu emocji gniewu. Badania potwierdzają także istnienie fizjologicznych mechanizmów, które pośredniczą pomiędzy aktywnością fizyczną a pozytywnym nastrojem. Najbardziej popularna jest hipoteza dotycząca wytwarzania endorfin podczas wysiłku sportowego. Endorfiny są to wewnętrznie wydzielane związki peptydowe, często nazywane naturalnymi opiatami gdyż ich działanie ma charakter euforyzujący. Endorfiny działają bezpośrednio na ośrodkowy układ nerwowy. Człowiek znajdując się w normalnym dla siebie stanie praktycznie ich nie wytwarza, jednak podczas wysiłku fizycznego ich poziom znacznie wzrasta. Wytwarzanie endorfin hamuje wytwarzanie tzw. hormonów stresu, co sugeruje hamujący wpływ tych substancji także na psychologiczną składową negatywnego pobudzenia czy nastroju (Łuszczyńska, 2011). Empirycznie zostało udowodnione, że wysokie wydzielanie endorfin w organizmie wprowadza jednostkę w stan spokoju i odprężenia (Allen, Coen 1987; za: Łuszczyńska, 2011), a także obniża poziom lęku i odczuwanego dystresu. Na dowód tego przy podaniu substancji blokującej wydzielanie beta-endorfin, nie obserwujemy redukcji lęku po ćwiczeniach fizycznych w przeciwieństwie do sytuacji, w której blokery nie są podane. Podobnie jest w przypadku pobudzenia wewnętrznego wydzielania na osi HPA (podwzgórze- przysadka- nadnercza; tzw. oś stresowa), najbardziej korzystna dla jednostki jest optymalna, czyli w tym wypadku umiarkowana aktywacja tej osi. Taki właśnie poziom pobudzenia jest osiągany w trakcie ćwiczeń fizycznych, co skutkuje obniżonym poziomem lęku i depresji (Łuszczyńska, 2011). Czy w związku z tym możemy założyć, że podobny wpływ sport będzie miał na przeżywanie i wyrażanie emocji gniewu? Gniew, jako negatywna emocja stoi jakoby w opozycji do stanu uspokojenia, ponad to często występuje w połączeniu z lękiem będąc niejako jego komponentem. W związku z tym można wysunąć hipotezę zakładającą mniejsze natężenie gniewu u młodzieży uprawiającej sport w porównaniu do młodzieży nieprzejawiającej aktywności fizycznej.
Podsumowując, sport może mieć korzystny wpływ na przeżywanie gniewu. Stanowi akceptowalny społecznie sposób na wyrażanie tej negatywnej emocji, która nie jest obca żadnemu człowiekowi. Istotne są właściwości indywidualne jednostki, jej zasoby i potrzeby. Niemniej jednak sport może być przydatnym narzędziem dla pedagogów, którzy muszą poradzić sobie z narastającą agresją wśród młodych ludzi.
BIBLIOGRAFIA:
– Golden, B. (2003). Zdrowy gniew, Warszawa: wydawnictwo Świat Książki.
– Hall, C.S., Lindzey, G. i Cambell, J.B. (2006). Teorie Osobowości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 61-63, s. 68-69.
– Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
– Kalat, J. W. (2006). Biologiczne podstawy psychologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, s. 361.
– Konopczyński, M. (2006). Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 238-242.
– Łuszczyńska, A. (2011), Psychologia sportu i aktywności fizycznej. Zagadnienia kliniczne, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN.
– Strelau, J. i Doliński, D. (2010), Psychologia akademicka- podręcznik tom 1., Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s.554.