Dla prawidłowego rozwoju mowy istotną rolę pełni percepcja słuchowa. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu analizatora słuchowego dziecko spostrzega , zapamiętuje i rozpoznaje dźwięki, wśród których znajdują się i dźwięki mowy. Zdolność percepcji dźwięków mowy rozwija się w ciągu życia dziecka zależnie od stanu centralnego układu nerwowego, a w tym analizatora słuchowego i warunków w jakich rozwija się dziecko .Poziom rozwoju percepcji słuchowej w zasadniczy sposób decyduje o postępach w rozwoju mowy i nauki czytania.
Jak podaje K. Grabałowska, J. Jastrząb, J. Mickiewicz w pracy „Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu” istotnymi funkcjami dla percepcji słuchowej są:
- Słuch fizjologiczny, czyli słyszalność dźwięków
- Słuch fonematyczny, czyli umiejętność różnicowania głosek danego języka
- Analiza i synteza słuchowa, czyli zdolność wydzielania i scalania składników mowy: zdań, wyrazów, sylab, głosek
- Pamięć słuchowa, czyli kojarzenie wzorców słuchowych z odpowiednimi desygnatami i pojęciami
- Umiejętność kojarzenia zależności występujących między wyrazami w zdaniu, wynikającymi z kontekstu i struktur gramatyczno – logicznych
Za podstawowe funkcje słuchowe uważa się:
- odbiór dźwięków (polegającą na dostrzeżeniu działania bodźca lub tego, że bodziec przestał działać. Jest to funkcja podstawowa – potocznie określana terminem słyszenie, a odpowiada za nią analizator słuchowy obejmujący niższe piętra mózgu; efektem jest powstawanie wrażeń słuchowych (używany jest też często termin – słuch fizjologiczny)
- lokalizacja dźwięku w przestrzeni
- zapamiętanie dźwięku
- połączenie dźwięku z innymi bodźcami
- różnicowanie dźwięków
Rozwój analizatora słuchu rozpoczyna się w dwunastym tygodniu ciąży i trwa do około dziesiątego roku życia. W wieku 18–20 tygodni płód ludzki przedstawia stan rozwoju porównywalny z rozwojem wszystkich badanych ssaków, u których zaobserwowano pierwsze reakcje ślimakowe. W wieku 24 tygodni zarejestrowano reakcje ruchowe na bodźce akustyczne, a w 26 tygodniu reakcje ze strony układu krążenia. Wcześniej jest to niemożliwe prawdopodobnie ze względu na wyciszający wpływ tkanek matki. Tak więc płód słyszy w czasie drugiej połowy ciąży i może interpretować i wykorzystywać elementy takie jak natężenie, czas trwania i częstotliwość dźwięków. W okresie płodowym nie tylko kształtuje się recepcja słuchowa, ale także różnicowanie dźwięków i pamięć słuchowa. Noworodki, których matki w okresie dwóch ostatnich miesięcy ciąży czytały głośno, dwa razy dziennie, rymowaną książeczkę, preferowały te teksty spośród innych, których wcześniej nie słyszały i które różniły się rytmem od czytanych (badano reakcję ssania, skupiania uwagi, oceniano rytm uderzeń serca).
W pierwszym miesiącu życia dziecka można obserwować reakcje na dźwięk. Nagły odgłos dzwonka powoduje u zdrowego dziecka powstanie reakcji Moro. Analizator słuchu i słuchowe drogi nerwowe noworodka dojrzewają dzięki stałej stymulacji dźwiękowej. Noworodek jest zdolny do lokalizacji dźwięku. Reakcjami niespecyficznymi na silny dźwięk będą: odruch uszno−powiekowy, odruch Moro (obejmowania), przerwanie płaczu i ssania, odwracanie oczu i głowy w kierunku źródła dźwięku, a także zmianę rytmu oddychania, rytmu serca, budzenie się z płytkiego snu, ogólne pobudzenie (Pruszewicz 1992).
Noworodek również od pierwszych chwil życia wydaje dźwięki. Krzyk noworodka jest swego rodzaju pierwszym aktem mowy, która w przyszłości, krocząc przez kolejne etapy rozwoju doprowadzi człowieka do swobodnego porozumiewania się za pomocą mowy. Od około piątego tygodnia życia niemowlę dłużej śpi w nocy zatem łatwiej jest uchwycić stany aktywnego czuwania podczas których można poddawać dziecko stymulacji bodźcami słuchowymi. Przykładowe ćwiczenia zaproponowane przez J. Cieszyńską to na przykład: podchodzenie do łóżeczka w butach podbitych metalowymi zelówkami (w pomieszczeniu nie ma dywanu). Dziecko w drugim miesiącu powinno reagować na rytm głośnych kroków. Drugi przykład to zbliżanie się do pokoju dziecka z włączoną suszarką, odkurzaczem, radiem itp. Zaproponowane ćwiczenia muszą być kontynuowane także na kolejnych etapach rozwojowych co dotyczy zwłaszcza dzieci niesłyszących czy przedwcześnie urodzonych.
W trzecim miesiącu życia następuje wzmożona aktywność motoryczna dziecka. W tym czasie obserwuje się większą sprawność ruchów głowy, co umożliwia dziecku doskonalenie lokalizacji bodźców słuchowych. Reakcje słuchowe stają się w tym czasie coraz bardziej zróżnicowane i wyraźne. Doświadczenia zdobywane przez niemowlę w trzecim miesiącu życia uwieńczone zostają umiejętnością reagowania uśmiechem za uśmiech.
Przykładowymi ćwiczeniami prezentowanymi w książce J. Cieszyńskiej „Wczesna interwencja terapeutyczna” są :
- powtarzanie poszczególnych samogłosek zmieniając wysokość wypowiadanych dźwięków
powtarzanie zestawu sylab - podczas czynności pielęgnacyjnych nazywanie wykonywanych przez siebie czynności (mamusia ubierze, mamusia umyje itp.)
Od czwartego miesiąca obserwuje się reakcję na intonację: na ton karcący – płaczem, na ton przyjemny,spokojny – uśmiechem. W ten sposób dziecko doskonali umiejętność odróżniania zmiany wysokości tonu podstawowego będącego istotną cechą wypowiedzi, uczy się także odróżniać zmianę natężenia dźwięku. Rozwój umiejętności chwytania i utrzymywania przedmiotów dłoni dostarcza dziecku nowych, różnorodnych bodźców. Potrząsanie grzechotką jest silnie wzmacniane poprzez doznania odbierane kanałem słuchowym. Repertuar ćwiczeń możliwych do przeprowadzenia z dzieckiem czteromiesięcznym zwiększa się i wzbogaca np.
- uderzanie przez terapeuta grzechotką o pręty łóżeczka, uderzanie grzechotka o grzechotkę, -trzymając dziecko na kolanach postukiwanie klockiem o blat stołu,
- budowanie wieży z 3 klocków i przewracanie jej z wypowiedzeniem słowa bam itd.
J. Cieszyńska zwraca uwagę aby podczas przeprowadzania zaproponowanych ćwiczeń używać przedmiotów nieatrakcyjnych wizualnie (drewniany klocek, owinięta materiałem grzechotka) aby uwagę niemowlęcia zwracać na doznania słuchowe.
W piątym miesiącu życia niemowlę potrafi już siedzieć z podtrzymywaniem dzięki czemu można rozpocząć ćwiczenia następujących sprawności: wywoływanie rożnych dźwięków (wkładanie dziecku do raczki łyżeczki i stukanie o blat stołu), słuchanie wypowiedzi opiekunów (nosząc dziecko na ręku, pokazywanie różnych obiektów i opowiadanie o nich), szukanie źródła dźwięku przez odwrócenie głowy ( stając za dzieckiem szeleścimy papierem raz z prawej, raz z lewej strony)
Około szóstego miesiąca życia dziecka następuje pierwszy przełomowy moment z punktu widzenia kształtowania się mowy – pojawia się gaworzenie (powtarzanie sylab). W kolejnych miesiącach życia dziecka doskonali się przede wszystkim sprawność manipulacyjna i lokomocyjna. Dziecko coraz aktywniej bada otoczenie. Manipulując przedmiotami, poznaje jednocześnie właściwości akustyczne otoczenia. Rozwija tym samym umiejętność rozróżniania wrażeń słuchowych na tle innych doznań zmysłowych. Wielokrotnie powtarzane bodźce dźwiękowe, kojarząc się z doświadczeniami motorycznymi, wizualnymi i dotykowymi zostają przez dziecko coraz lepiej zapamiętywane.
Niemowlę do końca dziewiątego miesiąca życia uczy się rozumieć emocjonalnie zabarwione wypowiedzi rodziców. W tym okresie rozpoczyna się intensywne ćwiczenie pamięci słuchowej, dotyczącej dźwięków płynących z otoczenia, oraz mowy. Tu właśnie są prapoczątki rozwoju słuchu fonemowego, który jest konieczny do różnicowania głosek w wyrazach. Ćwiczenia zaproponowane przez panią J. Cieszyńską to np. zabawy typu kosi kosi, sroczka, kładzenie piłki czy innej zabawki pod pieluchę i pytanie gdzie jest piłka.
Stymulując rozwój percepcji słuchowej dziecka w wieku niemowlęcym należy zdawać sobie sprawę z faktu, że istnieją wrodzone powiązania między modalnościami zmysłowymi (powiązania między analizatorami czucia głębokiego, wzroku, słuchu, dotyku, węchu i smaku). Formowanie się połączeń wielozmysłowych jest zależne od powtarzania doświadczeń. Umiejętności słuchowe zdobywane przez niemowlę dowodzą, że nie można oddzielić stymulacji analizatora słuchu od ćwiczeń motorycznych oraz analizy i syntezy wzrokowej.
J. Cieszyńska w swojej książce prezentuje tabelę zawierającą syntezę umiejętności spostrzegania słuchowego zdobywanego przez niemowlę
Tabela: Rozwój spostrzegania słuchowego w pierwszym roku życia
(źródło:J. Cieszyńska, M. Korendo : Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2008, s 140.)
| Wiek w miesiącach | Umiejętności oczekiwane rozwojowo |
| 1 | – reagowanie na dźwięki;
– zmiany aktywności (na przykład rytmu ssania pod wpływem głosu matki). |
| 2 | – reagowanie na głośne kroki;
– reakcje ruchowe na dźwięki płynące z otoczenia. |
| 3 | – wsłuchiwanie się w wypowiedzi osób dorosłych;
-zatrzymanie ruchów na dźwięk dzwonka. |
| 4 | – słuchanie dźwięków wydawanych przez grzechotkę;
– słuchanie odgłosów wywołanych przez poruszającego przedmiotami dorosłego. |
| 5 | – samodzielne wywoływanie dźwięków;
– słuchanie wypowiedzi opiekunów; -szukanie źródła dźwięku przez odwrócenie głowy. |
| 6-7 | – manipulowanie przedmiotami w celu wydobycia nowych dźwięków;
– słuchanie własnych produkcji (powtarzanie sylab). |
| 8-9 | – rozumienie emocjonalnie zabarwionych wypowiedzi rodziców. |
| 10-11 | – poruszanie się w rytm muzyki;
– słuchanie i rozpoznawanie wyrażeń dźwiękonaśladowczych i pierwszych wyrazów. |
| 12 | – rozumienie popartych gestem poleceń słownych. |
Bibliografia:
- J. Cieszyńska, M. Korendo : Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2008.
- K. Grabałowska, J.Jastrząb, J. Mickiewicz, M.Wojak Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu TNOiK Toruń 1996
- Kurkowski Z. M.: Standardy postępowania pedagogiczno−psychologiczno−logopedycznego w głuchotach jednostronnych. „Słyszę… ” Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niesłyszących i Niedosłyszących „Człowiek–Człowiekowi”,Warszawa 2000.
- http://dokumenty.ifps.org.pl/malesinska1.pdf