Bardzo często czyta się i słyszy, jak ludzie dorośli piszą i mówią, że przeszkadza im to, iż nie wymawiają prawidłowo „tego głupiego” – r. Zastanawiają się, czy w ich wieku istnieje jeszcze szansa na „wyleczenie tej dolegliwości”? Czy ma sens udanie się do logopedy i czy to wypada, żeby w ich wieku uczęszczać na terapię? Najczęściej dorośli zamiast starać się nauczyć prawidłowo wymawiać „r” starają się po prostu nie używać wyrazów z tą głoską. Często nie wiedzą, gdzie mają się udać po pomoc i jak rozwiązać swój problem.
Jeżeli osoba dorosła ma problem z mową powinna zgłosić się do logopedy w poradni logopedycznej. W poradniach wymagane jest skierowanie od lekarza rodzinnego, wtedy terapia jest bezpłatna. Jednak oprócz ćwiczeń w poradni należy nastawić się na ćwiczenia w domu, bo tylko żmudną pracą można osiągnąć pożądany wynik.
Co to jest rotacyzm ?
R jest spółgłoską przedniojęzykową-dziąsłową, ustną, dźwięczną, drżącą. Przy jej wymowie wibruje czubek języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.
Głoska r pojawia się w dojrzałej postaci zwykle pod koniec 4 roku życia. Często ulega ona różnym zniekształceniom i zaburzeniom. Może być deformowana (rotacyzm właściwy), zmieniana na inną głoskę wymawianą prawidłowo np. j, ł, d, w, l (pararotacyzm) lub opuszczana (mogirotacyzm). Ponieważ jest to jedna z ostatnich głosek pojawiających się w toku rozwoju mowy dziecka, cechuje ją największa liczba zniekształceń.
Przyczyny rotacyzmu
Często zdarza się, że przyczyną rotacyzmu właściwego u małych dzieci (do 5 roku życia) jest nieprawidłowa postawa najbliższego otoczenia, które nie akceptuje faktu zastępowania lub opuszczania głoski r. Wtedy dzieci, u których aparat artykulacyjny nie jest jeszcze gotowy do wymawiania prawidłowego r (dziąsłowego), poszukują artykulacji zastępczej, łatwiejszej dla nich do zrealizowania (np. języczkowe, gardłowe).
Przyczyn rotacyzmu może być wiele m.in. niesprawny czubek języka (za duży i za gruby język, obniżone albo wzmożone napięcie mięśniowe, zbyt krótkie wędzidełko języczkowe), nieprawidłowy słuch, nieprawidłowe wzory wymowy osób z otoczenia dziecka.
Rodzaje rotacyzmu właściwego
- reranie języczkowe – zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego
- reranie wargowe
- dwuwargowe–drgają obie wargi – furmańskie r
- wargowo–zębowe – dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy.
- reranie międzyzębowe – polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby
- reranie policzkowe lub boczne – prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.
- reranie podniebienne – polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.
- reranie gardłowe–powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła, wymowa głoski r zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.
- reranie nosowe – realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Taka artykulacja powstaje w wyniku nie domykania wyjścia do jamy nosowej.
- reranie boczne – strumień powietrza przeciska się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powodując powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
- reranie krtaniowe – polega na krtaniowej realizacji głoski r.
- reranie językowo-wargowe – polega na językowo-wargowej artykulacji głoski r.
- reranie językowo–boczne – to boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
- reranie świszczące – wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona.
Przy terapii rotacyzmu bardzo ważne jest usprawnienie języka i warg.
Przykładowy zestaw ćwiczeń narządów artykulacyjnych przygotowujących do wywołania głoski r.
Ćwiczenia języka
- nagryzanie brzegów języka zębami – masowanie i rozciąganie języka
- wsunięcie przedniej części języka między zęby i delikatne żucie go – masaż języka
- przeciskanie języka przez jak najbardziej zbliżone do siebie zęby
- wysuwanie szerokiego języka z ust – „pokazywanie łopaty”
- odklejanie językiem z podniebienia chrupek kukurydzianych
- klaskanie czubkiem języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń do najszybszych – „jedzie konik”
- odrywanie języka przyklejonego całą powierzchnią do podniebienia – mlaskanie
- zlizywanie z przedniej części podniebienia twardego przyklejonego kawałka czekolady, kropli miodu
- naśladowanie lub ssanie prawdziwego cukierka czubkiem języka
- przytrzymywanie paska papieru wargami, a następnie zdmuchiwanie go z ust
- szybkie wypowiadanie głoski l
- szybkie i kilkukrotne wybrzmiewanie ly z językiem uderzającym o górną wargę
- wielokrotne, energiczne wybrzmiewanie
– te, te, te
– ty, ty, ty
– de, de, de
– dy, dy dy - naśladowanie różnych odgłosów:
- rybki – plum
- indyka – gul
- bociana – kle
- mycia – chlapu
- jazdy konnej – patataj
- śpiewanie różnych melodii na sylabach:
- la, la, la
- lo, lo, lo
- le, le, le
- lu, lu, lu
- ly, ly, ly
- coraz szybsze wypowiadanie zbitki sylabowej lalolule
- szybkie kikukrotne powtarzanie:
- nalapatada
- nolopotodo
- nelepetede
- nuluputudu
- nylypytydy
- coraz szybsze i wielokrotne wypowiadanie zbitki bd
- powtarzanie stopniowo przyspieszając:
- bda , bdo, bde, bdu, bdy
- pta, pto, pte, ptu, pty
- bda – pta
- bdo – pto
- bde – pte
- bdu – ptu
- bdy – pty
- wielokrotne szybkie powtarzanie:
- tedamwa
- tat tedat
- ente dente
- lelum polelum
- ble
- tle, tlo, tlu
- unoszenie czubka języka do podniebienia podczas szerokiego otwierania jamy ustnej i szybkie, wielokorotne wymawianie przytępionych głosek t, d oraz zbitek spółgłoskowych td, tdn i zbitek sylabowych:
- teda – teda
- tede – tede
- tedo – tedo
- tedu – tedu
- tedy – tedy
- unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego, wymawianie przedłużonego d z równoczesnymi energicznymi, poziomymi ruchami palcem po wewnętrznej powierzchni języka lub wędzidełku podjęzyczkowym
- uniesienie języka do wałka dziąsłowego i mocne dmuchnięcie na czubek języka, do pojawienia się tr
- mocne akcentowanie t podczas wybrzmiewania tll, tll, trl szeptem, a potem głośno
- powtarzanie szeptem, a potem głośno:
– la, la , la trla
– lo, lo, lo trlo
– lu, lu, lu trlu
– le, le, le, trle
– ly, ly, ly, trly
– li, li, li, trli - wypowiadanie szeptem i głośno trla, trlo, trle, trlu, trly
- naśladowanie głosów, zaczynając od szeptu:
- śpiewu ptaków – tri li li
- gry na trąbce – tra ta ta, tru tu tu, tre te te
- warczenia psa – wrr
- odlotu ptaków – fru, fru
- ćwierkania wróbli ćwir, ćwir
- zatrzymywania konia – pr, pr
- odgłosu świnki – chrum, chrum
- chrapania – chr, chr
- dzwoniącego dzwonka- dryń, dryń
- chrupania – chrup, chrup
- zapalania światła – pstryk
- łamania gałęzi – trach
- częste ale krótkie żucie gumy (do utraty smaku)
Ćwiczenia warg
- naśladowanie odgłosów z otoczenia:
- gdy zmarzniemy – brr, brr
- ruszającego motocykla – brum, brum
- parskania konia – prr, prr
- energiczne poruszanie warg bokiem palca
- parskanie wargami z językiem wysuniętym między mini
- pionowe ruchy palcami po wargach naśladujące grę na gitarze lub harfie.