Prozodia

Prozodia (gr. prosoidia pieśń z akompaniamentem)

1. Brzmieniowe właściwości mowy nakładające się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i iloczas.
2. W muzyce mianem prozodii określana jest właściwa relacja akcentów słownych i muzycznych, które powinny być zgodne.
3. Dyscyplina naukowa zajmująca się brzmieniowymi zjawiskami wiersza– zagadnieniami akcentu, iloczasu, intonacji.
4. W Informatyce intonacja syntezowanej mowy.

Jaki jest wpływ prozodii na rozwój mowy?

Warunkiem pełnego komunikowania się jest nie tylko odpowiedni dobór treści, ale także sposób ich przekazywania zarówno w płaszczyźnie segmentalnej (odnoszącej się do dźwięków mowy), jak i suprasegmentalnej (tzn. realizowanej przez melodię, akcent, rytm). Właściwe wykorzystanie elementów prozodycznych warunkuje osiąganie zamierzonego celu rozmówcy. I tak poprawne akcentowanie sprzyja uchwyceniu przez odbiorcę sensu wypowiedzi. Akcent logiczny wskazuje, które człony są szczególnie ważne ze względu na sens i które mówiący stara się szczególnie podkreślić. „Charakterystyczna dla każdej wypowiedzi struktura rytmiczno – melodyczna jest informacją o jej rozczłonkowaniu składniowym, tzn. informuje liczbie i rodzaju składających się na nią zdań i fraz, wskazuje granice wypowiedzenia, sygnalizując jego koniec lub ciąg dalszy. Poprzez prozodię realizowana jest również funkcja ekspresywna tj. wyrażane są stany psychiczne mówiącego takie jak: gniew, radość, smutek oraz stosunek do własnej wypowiedzi. Służą temu zmiany tempa wypowiedzi, wzmacnianie, ściszanie głosu, wprowadzenie pauz, przedłużanie dźwięków oraz modulowanie melodii. Teksty nacechowane emocjonalnie odznaczają się znacznie większymi wahaniami melodii niż wypowiedzi neutralne.Zdolność do odbierania bodźców dźwiękowych pojawia się już w okresie prenatalnym. Noworodek jest zdolny do lokalizacji źródła dźwięku oraz do reagowania na głos najbliższych osób, szczególnie matki. W ciągu pierwszego roku życia dziecko nabywa umiejętności reagowania ruchem na dźwięki z otoczenia, poszukiwania źródła dźwięku i kojarzenia dźwięku z określonym przedmiotem, manipulowania przedmiotami w celu uzyskania efektów akustycznych, rozumienia poleceń słownych powiązanych z gestem oraz odczytywania
stanów emocjonalnych na podstawie brzmienia głosu, a także powtarzania sylab i prostych słów.
Dziecko trzyletnie potrafi identyfikować nowe słowa, rozumieć wypowiedzi i tworzyć własne konstrukcje językowe, słuchać czytanych tekstów oraz powtarzać proste melodie. Przedszkolak doskonali zdobyte wcześniej umiejętności. Pobyt w grupie przedszkolnej wiąże się także z innymi wyzwaniami, takimi jak: słuchanie i rozumienie poleceń skierowanych do grupy, słuchanie tekstów, uczenie się wierszy i piosenek. Zadania te są trudniejsze ze względu na obecność wielu dystraktorów.

Intonacja odgrywa decydującą rolę do końca pierwszego roku życia. Wraz z informacją sytuacyjną pozwala dziecku na rozumienie prostych wypowiedzeń do niego kierowanych. Stopniowo w miarę opanowywania języka znaczenie cech suprasegmentsalnych maleje na rzecz składnika słownego. Nadal jednak utrzymuje się dominacja prozodii w tekstach tworzonych przez dzieci. W pierwszym roku życia dziecko ćwiczy fonologię języka ojczystego. Przybiera to postać charakterystycznych zachowań wokalnych, zwanych głużeniem/gruchaniem (wypowiadaniem pojedynczych fonemów), i gaworzeniem, czyli wypowiadaniem pojedynczych sylab. Ćwiczy to prozodię, tzn. charakterystyczny dla każdego języka typ zaśpiewu. Ważną rolę pełnią w tym wczesnym etapie dorośli, którzy dzięki charakterystycznemu sposobowi mówienia do dziecka oswajają je z dźwiękową charakterystyką języka ojczystego. Ma to olbrzymie znaczenie dla późniejszego rozwoju rozumienia komunikatów werbalnych, ponieważ prozodia dostarcza ważnych wskazówek w procesie deszyfrowania mowy (podział dźwięków na słowa i zdania, identyfikacja trybu pytającego itd.). Większość dzieci pierwsze wyrazy wypowiada między 9 a 12 miesiącem życia. Następnie zasób słownictwa rośnie powoli, aż do znajomości około 50wyrazów w wieku 2 lat. Od tego czasu do 6 roku życia proces ten przyśpiesza się i w końcowym etapie dziecko posługuję się około 2500 słowami. W wieku 18-24 miesięcy dzieci zaczynają łączyć wyrazy w dwuwyrazowe wypowiedzi, a potem tworzą dłuższe zdania.

Tabela 2.4. Rozwój wokalizacji według Starka (Stark, 1979)

Stadium	Charakterystyka
odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (0.-8. tydzień)	dźwięki krzyku są ważnym wskaźnikiem zdrowia dziecka; kichnięcia, prychnięcia dziecka uwarunkowane są strukturą anatomiczną (mała jama ustna jest całkowicie wypełniona przez język); istnieje mała możliwość zmian dźwięków, która będzie wzrastać w miarę powiększania się głowy i szyi dziecka
gruchania i śmiechu (8.-20. tydzień)	dziecko wydaje dźwięki w społecznej interakcji; w 16. tygodniu krzyk staje się mniej częsty i bardziej zróżnicowany: sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi; w tym samym czasie pojawia się śmiech zabaw wokalnych
zabaw wokalnych (16.-30. tydzień)	dziecko zaczyna wypowiadać proste sylaby z przedłużaniem dźwięków podobnych do samogłosek lub spółgłosek; zmiany w produkcji głosowej odzwierciedlają zmiany w strukturze artykułowania i w centralnym systemie nerwowym; wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem w stanie zadowolenia a późniejszym prawdziwym paplaniem (babbling), gaworzeniem
samonaśladuj ącego gaworzenia (25.-50. tydzień)	dziecko kombinuje samogłoski i spółgłoski i kombinacje te powtarza w sposób stereotypowy; częściej gaworzy, gdy jest samo, niż gdy są przy nim dorośli; u dzieci słyszących wzrasta znaczenie ich własnej wokalizacji; dzieci głuche podejmują wczesne formy wokalizacji, ale w tym czasie ich produkcja dźwięków zaczyna spadać (szczególnie zmniejsza się liczba spółgłosek)
gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (9.- 18. miesiąc)	repertuar spółgłosek zwiększa się; zmiany te odzwierciedlają dojrzewanie struktur wokalnych: dojrzewają pola mózgowe i miejsce tworzenia dźwięków; wypowiedzi dzieci mogą być niezrozumiałe, ale oddają intonację charakterystyczną dla różnych wypowiedzi spełniających rozmaite funkcje

Stopniowo dziecko doskonali język w obu płaszczyznach. Wykorzystuje cechy prozodyczne nie tylko dla lepszego zrozumienia, ale i doskonalenia własnych wypowiedzi. Za wrażliwość na zjawiska fonetyczne odpowiada dobrze rozwinięty słuch fonetyczny. Warunkuje on nie tylko pełne rozumienie, ale także sprzyja wymowie zgodnej z zasadami kultury żywego słowa. Aby dziecko mogło prawidłowo odtworzyć melodię wypowiedzi, musi ją wielokrotnie usłyszeć i zapamiętać. Usprawnianie słuchu fonetycznego uwrażliwia na piękno mowy oraz czyni wypowiedzi bardziej wyrazistymi i pełniejszymi pod względem barwy. Od stanu słuchu fonetycznego zależy też umiejętność odróżnienia wadliwej wymowy głosek od ich wymowy poprawnej. Jest to szczególnie przydatne w przypadku konieczności korygowania niewłaściwej artykulacji. Pracę nad kształtowaniem prozodii w tekstach mówionych poprzedzają ćwiczenia wrażliwości słuchowej polegające na rozpoznawaniu zjawisk fonetycznych. Dlatego tak ważne w rozwoju dziecka są ćwiczenia ortofoniczne i muzyczne, które polegają przede wszystkim na rozróżnianiu dźwięków pod względem wysokości, natężenia, barwy, czasu trwania oraz na różnicowaniu i odtwarzaniu struktur rytmicznych. Intonacja i akcent w terapii logopedycznej odgrywa zatem bardzo dużą rolę. Dzieci z różnymi zaburzeniami mowy są bardzo wrażliwe na elementy prozodyczne np. dzieci z rozległymi i nasilonymi niedowładami często cechuje aprozodia emocjonalna, czyli zaburzenia gestykulacji i mimiki w postaci niemożności ich użycia albo zastosowania ich w ograniczonej formie. Dzieci wówczas nie potrafią przekazać uczuć i emocji (prozodia emocjonalna) ani wyrazić pytań czy stwierdzeń (prozodia lingwistyczna, tzw. właściwa), ale dobrze rozumieją tzw. afektywne elementy wypowiedzi ( intonację, akcent, rytm, gesty i mimikę ) np. gniew, radość, smutek, potakiwanie czy zaprzeczanie. Często zdarza się tak, że dzieci ożywiają się podczas zrytmizowanych wypowiedzi, są wrażliwe na akcent, melodię i rytm. Dlatego istotne wydaje się szczególne zwracanie uwagi, aby w terapii z dzieckiem wykorzystywać strukturę rytmiczno – melodyczną wypowiedzi np. podczas różnego typu zabaw parateatralnych, które pobudzają mózg dziecka do naśladowania melodii mowy.

Bibliografia:

• E. Skłodowanik – Rycaj: O mowie dziecka. Jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju, Warszawa 2000
• http://pl.wikipedia.org/wiki/Iloczas
• http://pl.wikipedia.org/wiki/Akcent wyrazowy
• „Psychologia rozwoju człowieka ” tom I M. Przetacznik- Gierowska ,M. Tyszkowa- Charakterystyka okresów życia człowieka. PWN Warszawa 2002
• http://docs6.chomikuj.pl/103435412,0,0,Pr%C3%B3ba-klasyfikacji-zaburze%C5%84-mowy-u-dzieci-z-mpd.pdf