Ortofonia – Blog

Według definicji podanej przez B. Toczyską ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”. E.M. Skorek podaje definicję trochę bardziej rozbudowaną, a mianowicie „ortofonia to dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka”. Ortoepia zaś to dział językoznawstwa normatywnego. W skład ortoepii, oprócz ortofonii wchodzi również ortografia.

Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami. W przypadku dzieci przedszkolnych ćwiczenia te mają na celu prawidłowe kształtowanie wymowy oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych. Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne.
Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami. W przypadku dzieci przedszkolnych ćwiczenia te mają na celu prawidłowe kształtowanie wymowy oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych. Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne.

Wspomnieć tu można, iż I. Styczek wyróżniała ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia głosowe oraz ćwiczenia dykcji, zaliczając je wszystkie do techniki wymowy, która jest jednym z elementów kultury żywego słowa.

oddechowych
fonacyjnych,
rytmizujących,
kształtujących słuch fonematyczny,
usprawniających narządy mowy,
artykulacyjnych.

ĆWICZENIA ODDECHOWE – zwiększają pojemność płuc, kształtują ruch przepony, uczą ekonomicznego zużywania powietrza podczas mówienia, różnicowania fazy wdechowej i wydechowej oraz wydłużania tej drugiej, co zapobiega mówieniu na wdechu.
PROPOZYCJE:

dmuhanie na wiatraczek,
naśladowanie nadmuchiwania balonu, wypuszczanie powietrza z balonu: długie sss,
zdmuchiwanie papierków z gładkiej i chropowatej powierzchni,
przenoszenie skrawków styropianu lub papieru za pomocą słomki,
dmuchanie na zawieszone na nitce paski papieru, bibułki lub kulki z waty,
puszczanie baniek mydlanych,
naśladowanie śmiechu różnych ludzi: staruszki(he-he-he), kobiety(jasny: ha-ha-ha), mężczyzny (tubalny, rubaszny: ho-ho-ho-), dziewczynki (piskliwy, chichotliwy: hi-hi-hi), chłopca(wesoły, hałaśliwy: ha-ha-ha),
chłodzenie gorącej zupy na talerzu(ręce ułożone na kształt głębokiego talerza)- dmuchanie ciągłym strumieniem
zdmuchiwanie mlecza, aż spadnie ostatnie nasionko-długie strumienie powietrza,
wąchanie kwiatka-wdech i wydech nosem, czas trwania obydwu czynności zbliżony,
odtajanie zamarzniętej szyby- chuchanie(długie), chuchanie na ręce bo zmarzły,
mecz ping-pongowy- wdmuchiwanie piłeczki do bramki przeciwnika, leżąc na brzuchu,
w siadzie lub w pozycji stojącej, rozsuwanie rąk na wdechu i zsuwanie ich na wydechu(tzw. harmonijka),
wdech z wyciągnięciem rak ku górze, wydech z opuszczeniem rąk w dół,,
łączenie samogłosek(ciągnąć je na jednym wydechu jak w śpiewie): ao, eo, eu(naśladowanie syreny)
naśladowanie sapania lokomotywy: pach,pach lub pf,pf,pf, lokomotywa oddaje nadmiar pary: fff lub szszsz, pociąg powoli rusza i jedzie coraz szybciej: cz-cz-cz (na jednym wydechu)
parskanie wargami: brrr, prrr wymawianie pojedynczych samogłosek na wydechu,
liczenie na jednym wydechu,
powtarzanie zdań na jednym wydechu (początkowo krótkich, dwu-trzywyrazowych, potem coraz dłuższych),
powtarzanie zdań szeptem,
śpiew piosenek, zabawy ze śpiewem- np. \”Jestem muzykantem…\”,
recytacja wierszy(można wykorzystać m.in. utwory J. Brzechwy), zwrócić uwagę na staranne i wyraźne wybrzmiewanie wszystkich słów, bez \”połykania\” końcówek, zlewania się wyrazów, odpowiednie tempo mowy, pauzy logiczne i gramatyczne, wypowiadanie na wydechu (należy demonstrować właściwy sposób mówienia).

Ćwiczenia fonacyjne

Po opanowaniu prawidłowego toru oddechowego i właciwego gospodarowania powietrzem przy wydechu można rozpocząć ćwiczenia fonacyjne (głosowe) i artykulacyjne. Ważną składową tych ćwiczeń jest uruchomienie i prawidłowe wykorzystanie rezonatorów nad- i podkrtaniowych, w których dźwięk generowany w krtani ulega wzmocnieniu

stań przed lustrem,
wykonaj pełny wdech,
zatrzymaj na moment wciągnięte powietrze,
długi wolny wydech rozpocznij z równoczesnym wymawianiem głoski aaa…,
utrzymaj fonację głoski a jak najdłużej,
powtórz ćwiczenie wymawiając na wydechu inne samogłoski
stojąc przed lustrem wykonaj pełny wdech,
na wydechu wybrzmiewaj połączone samogłoski aaoouuaaoouu…,
pamiętaj żeby podczas wykonywania tego ćwiczenia wyraźnie otwierać usta,
powtórz ćwiczenie łącząc w trakcie fonacji inne samogłoski
stań swobodnie w lekkim rozkroku, ręce ułóż wzdłuż tułowia,
wykonaj szybki wdech z wyrzuceniem rąk do boku,
rozpocznij fonację głoski a z równoczesnym opuszczaniem ramion do pozycji wyjściowej,
powtórz ćwiczenie wymawiając inne samogłoski.
wciągnij powietrze z równoczesnym wyrzuceniem ramion do boku,
podczas wydechu wybrzmiewaj samogłoski: przechodząc kolejno od a przez o do u, równoczenie opuszczając ramiona.
wykonaj pełny wdech,
na wydechu fonuj głoskę m, kontroluj mruczenie słuchem tak, aby odbywało się na jednym poziomie głośnościowym.
wykonaj pełny wdech,
na wydechu wybrzmiewaj głoskę m na zmianę z samogłoskami np. mmmaaaammmaaa…
wymawiaj na jednym wydechu zdania, starając się stopniowo je wydłużać.
stań swobodnie,
otwartą dłoń oprzyj na twarzy w okolicy bocznej powierzchni nosa, policzka oraz warg, tak, aby nie uciskać nosa,
płynnie wymawiaj mmmm, następnie przerywając m…m…m…m,
podczas wymawiania staraj się odczuwać wibracje pod dłonią,
powtórz ćwiczenie z głoską n.
stań swobodnie,
połóż dłoń wewnętrzną stroną na czubku głowy,
płynnie wymawiaj mmmm, następnie przerywając m…m…m…m,
podczas wymawiania głosek staraj się skierować dźwięk w taki sposób, aby pod dłonią odczuwać wibracje,
powtórz ćwiczenie z głoską n.
wymawiaj głoski mmmm, następnie przerywając m…m…m…m; staraj się utrzymywać dźwięk na jednym poziomie,
stopniowo dodawaj samogłoski np. a,
ćwiczenie wykonuj w pozycji leżącej i stojące
wymawiaj głoskę a starając się prowadzić dźwięk od tonów o częstotliwościach od niskich do wysokich,
tony niskie opieraj na rezonatorach piersiowych, wysokie głowowych.
wymawiaj wyraźnie poniższy tekst, starając się wymówić jak najwięcej słów na jednym wydechu; Ludwik I, Ludwik II, …….. Ludwik VIII,
pamiętaj, aby nie wydychać podczas mówienia całego zapasu powietrza.

Ćwiczenia rytmizujące
Są bardzo pomocne w pracy nad doskonaleniem i korektą mowy, szczególnie dla dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiega prawidłowo. Dzieci te cechuje słabe poczucie rytmu
i niezborność ruchowa. Znajduje to swoje odbicie w mowie dziecka, gdyż mowa jest aktem ruchowym. Pracując nad mową dziecka trzeba stosować ćwiczenia nie tylko ograniczone ściśle do narządów mowy (ćwiczenia oddechowe czy artykulacyjne), ale także ćwiczenia ogólne, które doskonaląc motorykę będą wspierać ten narząd w jego funkcji ruchowej. Ćwiczenia rytmizujące prowadzi się wśród wszystkich wyżej wymienionych dzieci, ale także w szkole poświęca się na to czas na zajęciach muzycznych i motoryczno – ruchowych. Są to różnego rodzaju ćwiczenia

klaskanie tyle razy, ile jest przedmiotów (np. klocków, piłek, cukierków),
układanie ilości zabawek odpowiadającej ilości usłyszanych klaśnięć,
wyklaskiwanie rytmu według układu klocków (np. ## ###, #### # itp.),
marsz wokół sali w rytm podany przez prowadzącego na tamburynie, bębenku itp., może być z zatrzymaniem na umówiony sygnał,
rozpoznawanie tonów wysokich i niskich,
różnicowanie tempa słuchanych melodii,
odtwarzanie usłyszanego rytmu poprzez klaskanie, tupanie, stukanie, granie na instrumentach, kląskanie językiem itp.,
rytmizowanie imion,
odtwarzanie rytmu za pomocą rysowania kropek, kółek, kresek itp.,
odtwarzanie rytmu i wiązanie go z układem przestrzennym,
wystukiwanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym,
rozpoznawanie rytmu zgodnego z układem przestrzennym,
rytmiczne wypowiadanie sylab, np. pam, pam; ta, ta; tu, tu, itp.,
rytmiczne wymawianie tekstu, np. koci, koci łapci, pojedziem do babci, babcia da nam kaszki, a dziadek okruszki ( wymawianie można łączyć z klaskaniem ),
chodzenie w rytm wierszyka, np. ,,Idzie Grześ”,
rytmiczne podawanie piłki na ,,raz”,
chód na palcach,
biegi w różnym tempie,
zabawy rytmiczne, połączone z ćwiczeniami ortofonicznymi, np. w zabawie ,,Pociąg”, obfitującej w onomatopeje: fu- fu-fu, pach-pach, cz-cz-cz itd.,

ĆWICZENIA KSZTAŁTUJĄCE SŁUCH FONEMATYCZNY – rozwijają zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy, uczą dzieci wyodrębniać z potoku mowy wyrazy, w wyrazach- sylaby, w sylabach- głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie (wyróżniać głoski w nagłosie, śródgłosie i wygłosie), odróżniać poszczególne głoski, np. dźwięczne od bezdźwięcznych, itp., tego rodzaju ćwiczenia przeznaczone są dla dzieci starszych, młodsze natomiast rozpoznają, porównują i naśladują naturalne dźwięki z otoczenia(np. odgłosy zwierząt, pojazdów, itp.)

PROPOZYCJE:

rozróżnianie dźwięków mowy ludzkiej, świata przyrody, instrumentów muzycznych, itp,
wsłuchiwanie się w ciszę- wyłapywanie i nazywanie dźwięków z otoczenia, np. tykanie zegara, szum wiatru, brzęczenie muchy, itp.,
rozpoznawanie osób po głosie- kolegów, którzy naśladują np. głosy zwierząt, zabawy \”W ciemnej piwnicy\”, \”Kto cię woła?\”,
określanie źródła i kierunku dźwięku,
łączenie w pary przedmiotów, wydających takie same dźwięki,
liczenie dźwięków,
rozpoznawanie melodii nuconej lub granej,
zabawa \”Echo rytmiczne\”- powtarzanie dźwięków następujących po sobie, początkowo takich samych, później różnych
graficzne odtwarzanie wysłuchanych rytmów za pomocą kresek, kółek, itp.,
wyróżnianie wyrazów w zdaniu, ilość wyrazów ilustruje liczba klocków, klaśnięć, itp.
różnicowanie wyrazów(wskazywanie na obrazku), które różnią się tylko jedna głoską, powoduje to zmianę znaczenia wyrazu, np. bułka-półka, domek-Tomek, góra-kura, dama-tama, koza-kosa, rok-lok, kasa-kasza, kos-kosz, buty-budy, itp.,
rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej: szafa-safa, sanki-szanki, dziecko ma określić kiedy mówimy prawidłowo,
wydzielanie sylab w wyrazach,
nazywanie obrazków- podanie dziecku początkowej sylaby, a ono ma skończyć wyraz i odwrotnie- dziecko zaczyna a n-lka kończy,
dzielenie na sylaby imion, prostych wyrazów, np. z wyklaskiwaniem ilości sylab
wyodrębnianie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie
wyodrębnianie samogłoski w nagłosie- wydłużanie samogłoski nagłosowej,wyszukiwanie imion rozpoczynających się od wybranej samogłoski,
wydzielanie spółgłoski nagłosowej przez przedłużanie nagłosu (wybierać wyrazy rozpoczynające się od spółgłosek szczelinowych, które dają się przedłużać, np. ssanki, szszszalik, spółgłoski te należy wymawiać \”bez oparcia\”, tzn. nie mówić sy, zy, szy, ponieważ dziecko słyszy wtedy dwa dźwięki),
wyszukiwanie przedmiotów, zabawek, których nazwy rozpoczynają się na daną spółgłoskę,
wydzielanie głosek w łatwych wyrazach, imionach dzieci, głoskowanie wyrazów przez n-lkę a dzieci początkowo odgadują, następnie dzieci same głosują,
wydzielanie spółgłoski wygłosowej, np. lasss (podawać takie wyrazy, których głoska wygłosowa da się przedłużać i nie ulega ubezdźwięcznieniu,
wydzielanie grup spółgłoskowych o trudnej budowie, np. sta, pta, tło, bło, rty….

Ćwiczenia usprawniające narząd mowy

ćwiczenia warg i policzków
ćwiczenia języka
ćwiczenia podniebienia
ćwiczenia szczęki dolnej

Ponieważ dzieci przedszkolne są w tzw. wieku zabawy, więc ćwiczenia usprawniające również powinny być prowadzone w formie zabawy, która daje znacznie lepsze efekty niż nauka i przymus.

ZABAWY I ĆWICZENIA WARG I POLICZKÓW

Minki – naśladowanie min:
wesołej – płaskie wargi, rozciągnięte od ucha do ucha, uśmiech szeroki, smutnej – podkówka z warg, obrażonej – wargi nadęte, zdenerwowanej – wargi wąskie.
Całuski – przesyłanie całusków, wargi wysunięte do przodu, cmokanie.
Rybka – wysuwanie warg do przodu i rozszerzanie na końcu jak u ryb.
Zły pies – naśladowanie złego psa, unoszenie górnej wargi, wyszczerzanie zębów, warczenie psa.
Gorąca zupa – dmuchanie na złożone w kształcie talerza ręce.
Echo – dobitne wymawianie za nauczycielem samogłosek a, o, e, u, y, i
Kotki – dziecko robi pyszczek (wargi do przodu) i przesuwa nim w prawą i w lewą stronę. Kotek ma wąsy i nimi porusza (między wargami dziecko trzyma słomkę). Kot ziewa, oblizuje się itp.
Masaż warg – nagryzanie zębami wargi dolnej, potem górnej.

ZABAWY I ĆWICZENIA JĘZYKA

Kotki – kotek pije mleko (szybkie ruchy języka w przód i w tył, kotek oblizuje się (czubek języka okrąża szeroko otwarte wargi).
Zmęczony piesek – dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę. Sięgnij jak najdalej – kierowanie języka do nosa, do brody, w prawą i w lewą stronę.
Szczoteczka – język to szczoteczka do zębów, która po kolei czyści zęby górne od strony zewnętrznej i wewnętrznej, a następnie zęby dolne z obu stron. W trakcie zabawy naśladujemy płukanie buzi wodą – powietrze z jednego policzka przechodzi do drugiego itp.
Język na defiladzie – język maszeruje jak żołnierz:
na raz – czubek języka na dolną wargę,
na dwa – czubek języka do prawego kącika ust,
na trzy – czubek języka na górną wargę,
na cztery – czubek języka do lewego kącika ust.
Cyrkowiec – język próbuje wykonać różne sztuczki np.
górkę – czubek języka oparty o dolne zęby, środek się wybrzusza, rurkę – przez którą można wdychać lub wydychać powietrze, szpilkę – układanie wąskiego języka, wahadełko – przesuwanie językiem do kącików ust w stronę prawą i lewą, język nie dotyka warg.
Łyżeczka – unoszenie przodu i boków języka,
Łopatka – wysuwanie płaskiego i szerokiego języka, itp.
Koniki – czubek języka uderza o podniebienie i opada na dół. Raz konik idzie wolno, to biegnie, parska, śmieje się iha, iha.
Żabka – dziecko z talerzyka zbiera płatki kukurydziane za pomocą czubka języka, stara się wyciągnąć długi język, jak u żaby.
Język masażysta – czubek języka masuje delikatnie podniebienie, dziąsła na górze i dole, wargi, policzki od środka, próbuje rysować kreseczki, kółeczka.

ZABAWY I ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO

Zabawa z wykorzystaniem bajeczki logopedycznej „Chory Tomek”:
Tomek bardzo źle się czuł i zachorował. Chłopiec był kapryśny, nie chciał jeść, był senny i bardzo kaszlał (naśladowanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej, kaszel z językiem daleko wysuniętym do przodu). Mamusia wezwała pogotowie (eo, eo, au, au,). Przyjechała pani doktor i zaleciła Tomkowi płukanie gardła, połykanie tabletek, picie syropu (naśladowanie tych czynności) oraz inhalacje (zaciskanie na przemian dziurek nosa i wolne oddychanie). Chłopiec bardzo zmęczony, ziewa i zasypia. Podczas spania chrapie (na wdechu i wydechu).
Nadmuchiwanie baloników.
Puszczanie baniek mydlanych.
Echo – powtarzanie sylab: ka, ko, ke, ku, ky, ki, ką, kę; ak, ok, ek, uk, yk, ik, ąk, ęk; aka, oko, eke, uku, yky, iki; tak samo z głoską „g”.
Głębokie oddychanie ustami przy zaciśniętych nozdrzach. Głębokie oddychanie nosem przy zamkniętych ustach.

ZABAWY I ĆWICZENIA SZCZĘKI DOLNEJ

Naśladowanie ziewania.
Wąchanie kwiatów – duży wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski aaa (jako zachwyt), ooo (jako zdziwienie).
Chwytanie górnej wargi dolnymi zębami.
Opuszczanie i unoszenia dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego a i przechodzenie do wymawiania a połączonego z głoską s (aaas).
Ruchy szczęki dolnej w prawo i w lewo przy wargach rozchylonych i zamkniętych.
Głęboki wdech nosem i wydech ustami z jednoczesną wymową głoski a, tak samo z wymową głoski o.

ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE- artykulacja to ruch i układ narządów mowy przy wymawianiu poszczególnych głosek), dotyczą wymowy głosek w izolacji, w grupach głosek, w wyrazach, zdaniach, tekstach, bazują na umiejętnościach zdobytych w trakcie ćwiczeń z wszystkich wcześniejszych grup, należy je łączyć z innymi ćwiczeniami mowy.
Biorąc pod uwagę kalendarz rozwojowy mowy, ćwiczenia artykulacyjne u dzieci:

3-letnich- mają na celu usprawnienie i doskonalenie wymowy głosek p, p\’ ,b, b\’, m, m\’, w, w\’, f, f\’, t, d, n ,l, l\’, ś, ź, ć, dź, j, k, k\’, g, g\’, x,
4-letnich- głosek s, z, c, dz
5-6-letnich- głosek sz, ż, cz, dż, r,
7-letnich- utrwalanie poprawnej wymowy wszystkich głosek i doskonalenie techniki mówienia.

Bibliografia:

A. Balejko, Jak usuwać wady mowy, Orthdruk, Białystok 1992
G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1994
http://www.przedszkola.edu.pl/cwiczenia-usprawniajace-narzady-mowy.html?pid Styczek, Logopedia, PWN, Warszawa 1983 r D.Antos, G.Demel, J.Styczek- \”Jak usunąć seplenienie i inne wady wymowy\”