Klasyfikacja zaburzeń mowy

Zaburzenia mowy przejawiają się na wiele sposobów i występują w różnym stopniu. Mogą dotyczyć np. tylko artykulacji niektórych głosek – seplenienie, reranie, lub wszystkich i wtedy mowa jest niezrozumiała. Mogą też polegać na całkowitej niemożności mówienia – afazja, alalia, anartria, głuchoniemota.Grażyna Jastrzębowska pisząc o klasyfikacjach zaburzeń mowy już na samym początku zwraca uwagę, iż mimo wielu starań i prób nadal nie udało się opracować klasyfikacji, która potrafiłaby ukazać pełny obraz odbiegających od normy zachowań językowych.

Według Stanisława Grabiasa przeciwności te uwarunkowane są:

• Faktem, że od dawna panuje w opisach zaburzeń mowy ciasny biologizm, z połączenia tak wieloaspektowego zjawiska jakim jest mowa z dysfunkcją jakiejś czynności biologicznej
• Brakiem precyzji w określeniu zakresu pojęcia zachowania językowe odbiegające od normy
• Różnym ujmowaniem problemu funkcjonowania języka
• Wieloaspektowym pojęciem mowy i jej zaburzeń (omawianie zjawisk np. tylko z perspektywy biologicznej, psychicznej bądź społecznej)
• Ograniczeniem opisu zaburzeń tylko do systemu językowego bez uwzględnienia systemu komunikacyjnego
• Nie analizowaniem zaburzeń mowy na tle pełnego obrazu komunikacji językowej
• Nie uwzględnieniem możliwości komunikacyjnych
• Zamętem terminologicznym
• Różnorodnością kryteriów, według których klasyfikuje się zaburzenia mowy.

W związku z tym w teorii i praktyce logopedycznej spotyka się różnego rodzaju podziały zaburzeń mowy, wzorowane na rozmaitych perspektywach. Wyróżnia się klasyfikacje objawowe, przyczynowe i mieszane (objawowo – przyczynowe).

Do najnowszych polskich kategoryzacji zaburzeń mowy należą:

Klasyfikacja zaburzeń mowy Grabiasa
Projekt zestawienia form zaburzeń mowy Mierzejewskiej i Emiluty – Rozya.

Natomiast w opini Sawy na złożoność problematyki zaburzeń mowy wpływają różne sposoby i ujęcia tych zjawisk oraz skomplikowany układ wywołujących je czynników, zarówno biologicznych jak i społecznych. Według tejże autorki podział częściej następuje na podstawie objawów, które łatwiej można uchwycić niż czynnik etiologiczny, który stanowi kryterium drugiej grupy podziałów. Zdaniem Styczek proponowane klasyfikacje są mało precyzyjne i nieprzydatne w praktyce. Te, które skupiają się tylko na objawach są niedostateczne gdy chodzi o przyczyny i odwrotnie – podziały opracowane na podstawie przyczyn niezbyt logicznie porządkują zaburzenia mowy ze względu na ich objawy. Zdaniem autorki wskazanie nieścisłości w poszczególnych typach klasyfikacji utrudniają działania diagnostyczne. W takiej sytuacji najlepszą wydawać by się mogła klasyfikacja, w której obok objawów uwzględnione zostają przyczyny wywołujące dane zaburzenie. Nie jest to jednak możliwe, gdyż nie zawsze te ostatnie są w pełni rozpoznane oraz dlatego, że jedna przyczyna może wywołać różne objawy, a ponadto ten sam objaw może być następstwem wielu przyczyn. Przyjmując kryterium przyczynowe Jastrzębowska pisze o poglądach i podziale Styczek, które omówię w dalszej części pracy, oraz Sawy – autorki szczegółowych badań nad wpływem czynników środowiskowych na powstawanie i pogłębianie się zaburzeń mowy.

Swoje wnioski nakreśla następująco:

Postawy dzieci nabywających umiejętności językowych:

• Stymulacyjne – akceptacja kochająca
• Obojętne – zaniedbanie
• Hamujące – nadmierna opiekuńczość, niechęć, odrzucanie, unikanie

Najbardziej sprzyjające procesowi rozwojowemu są postawy stymulacyjne, wyrażające się zainteresowaniem mową dziecka, inspirowaniem i wyzwalaniem chęci i radości mówienia. Niekorzystne są natomiast postawy hamujące. W opinii Sawy środowisko rodzinne ma szczególne znaczenie przy wystąpieniu takich rozwojowych zaburzeń mowy jak dyslalia rozwojowa i jąkanie rozwojowe.
W literaturze foniatrycznej spotyka się ogólniejsze klasyfikacje przyczynowe, uwzględniające tylko poziom uszkodzenia mechanizmów mowy.

Przyjmując taką perspektywę zaburzenia mowy można podzielić na:

• Zaburzenia obwodowe – przyczyna znajduje się w obrębie analizatora słuchowego (nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego: wadliwy zgryz, ubytki w uzębieniu, rozszczep podniebienia lub wargi, niedrożność nosa)
• Zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego – nieprawidłowa struktura w ośrodkach mowy

Do typologii mieszczącej się w ramach klasyfikacji przyczynowych zalicza się podział zaburzeń mowy na:

• Zaburzenia pochodzenia organicznego – w przypadku wad zgryzu, rozszczepu podniebienia, defektów narządu słuchu, zmian w mózgu
• Zaburzenia typu czynnościowego – skutek porażeń, obniżonego napięcia mięśni lub przy zaburzeniach rozwoju emocjonalnego

Natomiast neurolodzy dziecięcy dzielą zaburzenia mowy na:

• Zaburzenia mowy związane z uszkodzeniem półkul mózgu
• Zaburzenia dyzartryczne – niedowład mięśni artykulacyjnych
• Zaburzenia mowy uwarunkowane ograniczonym uszkodzeniem lub nieprawidłową czynnością obwodowego narządu mowy i narządu słuchu
• Zaburzenia rytmu mowy (jąkanie i mowa bezładna)
• Zaburzenia mowy w niedorozwoju umysłowym i chorobach psychicznych.

Do najnowszych logopedycznych typologii zaburzeń mowy należy klasyfikacja Grabiasa, który dokonał następującego podziału:

Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi:

• Głuchota i niedosłuch
• Alalia i jej wycofujące się stadium – dyslalia
• Oligofazja.

 

Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach):

• Zaburzenia realizacji fonemów:
• zaburzenia realizacji fonemów: dysglosja – wynika z anomalii tkwiących w budowie narządów artykulacyjnych, np. w przypadku rozszczepów podniebienia

Zaburzenia realizacji ciągu fonicznego:

• mowa bezkrtaniowców – ujawnia się w postaci bezgłosu lub niewłaściwej realizacji oddechu
• giełkot – ujawnia się w postaci wzmożonego tempa realizacji ciągu fonicznego
• jąkanie – zaburzeniu ulega płynność realizacji ciągu fonicznego, zaburzone są intonacja i akcent

Zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego:

• anartria i dyzartria – związane są z uszkodzeniami ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy.

Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego:

• Afazja – zaburzenia wynikające z uszkodzeń korowych ośrodków mowy
• Schizofazja – jest wynikiem schizofrenii, a ujawnia się w postaci niespójnych wypowiedzi językowych.

Grabias szczegółowo opisuje wszystkie zaburzenia oraz uwzględnia postępowanie logopedyczne.
Klasyfikację zaburzeń mowy podaje również Nowak opracowaną przez takich wybitnych specjalistów jak Kaczmarek i Styczek, następnie charakteryzuje najczęściej występujące zaburzenia w rozwoju mowy dziecka, czyli dyslalię, seplenienie, reranie, mowa bezdźwięczna, nosowanie, alalię i jąkanie. Klasyfikacja Kaczmarka wskazuje na elementy występujące w poszczególnych wypowiedziach tj. treść, forma i substancja, z tego wynikają zaburzenia treści, uogólnienia i abstrakcji. Zaburzenia treści obejmują proces uogólnienia, abstrakcji i logiki w konstruowanych tekstach oraz ukierunkowania w myśleniu, np. rozkojarzenia, zaburzenia krytycyzmu. Natomiast zaburzenia języka obejmują głównie przypadki braku mowy (niemoty) przede wszystkim głuchoniemoty, afazji, alalii niedokształconej, agramatyzmu. Zaburzenia substancji i strony fonetycznej mowy występuje w dwóch płaszczyznach: suprasegmentalnej – dotyczy ona akcentu, melodii i rytmu, np. jąkanie; i segmentalnej, czyli niewłaściwej realizacji fonemów w mowie i piśmie. Kaczmarek wyodrębnił w płaszczyźnie segmentalnej zaburzenia w mowie i w piśmie.
Natomiast Styczek w IV rozdziale swojej Logopedii dokonuje podziału zaburzeń mowy ze względu na działające czynniki zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe) i wewnątrzpochodne (endogenne). Przy zaburzeniach mowy środowiskowych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę, nie są to więc typowe wady mowy lecz zaburzenia.

Główne rodzaje zaburzeń mowy wewnątrzpochodnych, inaczej wad mowy są następujące:

• dysglosja – jest to zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, spowodowanej nieprawidłową budową narządów mowy lub obniżenia słyszalności
• dyslalia (alalia) – czyli opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych
• afazja – spowodowana jest utratą częściową lub całkowitą znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych
• jąkanie – są to zaburzenia płynności mowy (rytmu i tempa), przyczyny tego zjawiska nie są znane; zaliczane jest do nerwic
• nerwice mowy (logoneurozy) – czyli mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice
• digofazja – jest to niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym
• schizofazja – mowa osób które mają zaburzenia myślenia, spowodowane chorobami psychicznymi (dysfemia – wady wymowy występujące u osób z zaburzeniami sfery emocjonalnej, dysfazja – wady mowy wywołane zaburzeniami osobowości)

Jak pisze Styczek, w dalszej części pracy, podstawą klasyfikacji zaburzeń mowy powinny być objawy tych zaburzeń.

Klasyfikacją opartą na objawach zaburzeń przedstawiamy w następujący sposób:

zakłócenia znajomości języka – opóźnione przyswajania go sobie lub na utracie (całkowitej lub częściowej) i występuje w zakresie systemu leksykalnego, gramatycznego oraz fonologicznego
zakłócenie realizacji głosek i cech prozodycznych mowy występujące przy prawidłowej znajomości języka
zakłócenia treści wypowiedzi
zakłócenia mieszane

Styczek zwraca uwagę na wpływ środowiska społecznego, w którym żyje dziecko, to ono dostarcza wzorców słownych, pobudza do mówienia, wywołuje reakcje słowne. Zaburzenia mowy pochodzenia środowiskowego mogą być wywołane różnymi czynnikami.

brak podniet do mówienia, przy zmianie środowiska lub pouczeniu opiekunów opóźnienie to wyrównuje się zupełnie
nadmiar bodźców słownych może wywołać u dziecka reakcję obronną w formie niechęci do mówienia
nieodpowiednie wzorce głosek wyrazów
niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka.

Do zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych Styczek zalicza: afazję, alalię i dyslalię. Natomiast w skład zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem układu pozapiramidowego autorka wyróżnia dysartrię i anartrię. Osobny rozdział stanowi problematyka jąkania. Następne zaburzenia są to zaburzenia mowy spowodowane nieprawidłową budową anatomiczną narządów mowy i tutaj występuje dysglosja. Zaburzenia mowy mogą być także spowodowane uszkodzeniem narządu słuchu. Następne rozważania to problematyka wad mowy u osób upośledzonych umysłowo.
W literaturze spotykamy jeszcze wiele propozycji dotyczących klasyfikacji zaburzeń mowy, np. Spionek zwraca uwagę, że zaburzenia te można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:

Od strony objawów, biorąc pod uwagę dźwiękową postać czyli wymowę i odnosząc ją do przyjętej normy fonetycznej
Od strony przyczyn (etiologia) i mechanizmów (patogeneza), które prowadzą do owych odstępstw.

Pierwsze podejście zdąża do charakterystyki danego dziecka, do szczegółowego opisu, jak realizuje ono określone szeregi głosek oraz poszczególne głoski (w izolacji i różnorakich układach). Drugie podejście zdąża do ustalenia, skąd pochodzą owe odstępstwa. Wymaga ono dalszych podziałów, a w szczególności rozróżniania spraw pochodzenia obwodowego i ośrodkowego. Zaburzenia obwodowe to takie, których przyczyna leży w obwodzie, tj. w obrębie analizatora słuchowego lub w narządach, które wykonują ruchy mowne i odbierają czucie tych ruchów, a więc w nieprawidłowej budowie aparatu artykulacyjnego (np. wadliwy zgryz, rozszczep podniebienia). Zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego mają swoje przyczyny w nieprawidłowej strukturze i funkcji ośrodkowego układu nerwowego, konkretnie w ośrodkach mowy w mózgu. Sprawa może dotyczyć ośrodków odbiorczych (czuciowych) lub nadawczych (ruchowych) albo ich wzajemnej współpracy. W ten sposób mogą ulegać zakłóceniu analiza lub synteza, tak w sferze odbioru (percepcji mowy), jak i jej wytwarzania (aktu mowy). Utrudnione jest również prawidłowe różnicowanie dźwięków mowy, a także różnicowanie kinestetyczne wykonywanych ruchów artykulacyjnych.
Wszystkie te klasyfikacje wyżej wymienione są niezbędne do prawidłowego pokierowania terapią logopedyczną dziecka, to właśnie zaburzenia mowy mają wielki wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, zubożają jego psychikę nie tylko o możliwość rozumienia poleceń oraz reakcji językowych, ale także uniemożliwiają poznanie pozasemantycznych elementów mowy charakterystycznych dla danego środowiska (melodia, akcent, rytm). O tym jak ważna jest redukcja zaburzeń mowy nie trzeba chyba udowadniać.

 

Bibliografia:

• Demelowa G., Elementy logopedii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979.
• Grabias S., Mowa i jej zaburzenia, „Logopedia” 2000, nr 28.
• Logopedia, pod red. T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999.
• Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997.
• Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1980.