Badanie mowy rozpoczyna się zawsze od swobodnej rozmowy; można zapytać gdzie dziecko mieszka, jakie ma zabawki itd. Przy pewnej wprawie, już na tym etapie badania można zorientować się, czy dziecko prawidłowo mówi. Następnie przystępuje się do badania systematycznego. Powinno się przebadać każdą głoskę w nagłosie wyrazu, w śródgłosie i wygłosie według kwestionariusza. Jeśli słuchowo wychwyciło się już jakie głoski dziecko źle wymawia, wtedy dobiera się odpowiednie ilustracje. Zdarza się, że dziecko wymawia prawidłowo wszystkie głoski wg kwestionariusza, a rozmowa nasunęła nam jednak pewne zastrzeżenia. W takich przypadkach polecamy dziecku, aby policzyło swoje palce (wtedy będzie skupione na liczeniu, a nie na wymowie). Okazuje się, że potrafi powtórzyć dany wyraz czy też dany obrazek poprawnie nazwać, a w mowie potocznej wymowa tego samego wyrazu jest wadliwa. Takim dzieciom potrzebne są specjalne zabiegi.
W badaniu mowy należy uwzględnić także słuch, umiejętność różnicowania głosek, rozumienia znaczenia wyrazów i zwrotów, posługiwanie się formami gramatycznymi, zasób słownictwa, oddychanie, fonację (głos), tempo mowy. Badanie rozumienia wyrazów prowadzi się w formie pokazywania przez dziecko rysunków lub przedmiotów, które wymienia badający ( np. pokaż szafę). Przy tej okazji sprawdza się słuch. Jeśli dziecko nie wykonuje poleceń, to albo nie rozumie znaczenia wyrazów, albo dobrze nie słyszy. Badając formy gramatyczne poleca się dziecku, aby podało kartkę leżącą na stole, ołówek; położyło ołówek na kartce, pod kartką, obok kartki itd. Równocześnie zwraca się uwagę, którą ręką dziecko się posługuje i czy jego ruchy są precyzyjne.
Przy różnicowaniu głosek poleca się dziecku, aby pokazywało odpowiedni obrazek
np.: bułka-półka, góra-kura.
Sprawdza się także czy dziecko potrafi powtórzyć sekwencje złożone z dwu- trzech wyrazów. Przy powtarzaniu zdań sprawdza się prawidłowość układu wyrazów zdań.
Zapis mowy nie może być ogólnikowy, np. minus (źle) przy danym dźwięku. Taka notatka nie informuje, w jaki sposób wymawiana jest dana głoska. Notuje się więc konkretnie, podając autentyczny przykład, np. szafa – safa (sz=s).
Przy badaniu sprawności narządów artykulacyjnych poleca się dziecku wysunąć język do przodu, unieść go na górną wargę, skierować w kąciki ust, unieść za górne zęby. Badając sprawność warg poleca się wysunąć je do przodu, spłaszczać jak przy uśmiechu, wysuwać i spłaszczać jak przy wymawianiu u, e. Zwracamy również uwagę na budowę podniebienia oraz zgryz.
Dokumentacja to karta wywiadu i karta badania mowy.
BADANIE MOWY
Zarówno wywiad jak i badanie mowy zostały tak opracowane, aby można je było dostosować dla osób w różnym wieku i zaburzeniami mowy różnego typu. Przebieg badania mowy należy modyfikować zależnie od przyczyn zaburzeń mowy, stwierdzonych na podstawie wywiadu i badań podstawowych.
Badanie mowy nie powinno męczyć badanego. Badanie należy rozpocząć od rzeczy najłatwiejszych, aby nie speszyć i nie zdenerwować badanego. Każdą instrukcję można powtarzać dwa razy. Reakcje badanego zapisuje się jak najdokładniej, zwracając uwagę także na ich czas. Jeżeli badany szybko się męczy i jego możliwości posługiwania się mową i rozumienia mowy są zmienne, należy badanie mowy powtórzyć czasem parokrotnie, zanim się wyciągnie z niego wnioski.
Materiał do badania powinien być stały, gdyż umożliwia to porównanie wyników badań uzyskanych u różnych osób lub dokonanych u tej samej osoby w różnym czasie.
Bada się:
- rozumienie mowy
- mowę samodzielną
- powtarzanie
- pisanie i czytanie
- rachowanie.
BADANIE ROZUMIENIA MOWY
Jest jednym z najtrudniejszych zagadnień, ponieważ nie można zbadać rozumienia wszystkich słów danego języka, czy też wyeliminować czynnika zgadywania, który u osób mających zaburzenia rozumienia występuje w dużym znaczeniu. Wystarczy rozumieć około 50% wyrazów mowy ciągłej, aby domyśleć się jej treści.
Badanie rozumienia mowy prowadzi się w czasie wszystkich kontaktów słownych
z badanym. Aby wykluczyć możliwość odczytywania mowy z ust, badający powinien zasłaniać swoją twarz. Badając dzieci należy dążyć do ustalenia stopnia rozumienia mowy
i stwierdzić, czy odpowiada wiekowi dziecka i jego rozwojowi umysłowemu.
- Badanie rozumienia znaczenia wyrazów.
a) Poleca się pokazywać konkretne przedmioty lub obrazki. Nazwy wymienia się pojedynczo, a potem po dwie, trzy.
b) Poleca się pokazywać na przygotowanej tablicy z barwami te, które wymienia badający.
c) Poleca się pokazywać u siebie i na tablicy części ciała, wymieniane przez badanego. - Badanie rozumienia zdań (i jednocześnie nazw czynności).
a) Badanie rozumienia krótkich zdań podawanych w formie poleceń, np. proszę wstać, zamknąć oczy itp. Dając tablicę z rysunkami tego samego desygnatu w kilku różnych sytuacjach, wydaje się polecenia, np. proszę pokazać dziewczynkę która skacze, która płacze. Badanie rozumienia dłuższych zdań podawanych w formie poleceń, badanie umiejętności rozpoznawania zdań nielogicznych, badanie rozróżniania zdań podobnych. - Badanie rozumienia form fleksyjnych.
Badanie można przeprowadzić w różnej formie, np. opisuje się pewne czynności, a badany pokazuje odpowiednie rysunki lub wykonuje te czynności, posługując się dwiema kukiełkami, np. ojciec z synem idą ulicą. - Badanie rozumienia form wyrażających stosunki przestrzenne. Badany pokazuje odpowiedni obrazek lub wykonuje daną czynność, np. książka leży obok teczki, książka leży w teczce.
- Badanie rozumienia treści opowiadania. Badający opowiada jakąś historię, a następnie prosi o powtórzenie jej.
- Badanie słuchu fonematycznego, czyli umiejętności rozróżniania fonemów.
Pokazywać na tablicy przedstawiającej od 2 – 5 rysunków ten, którego nazwę wypowiada badający.
- nazwy zbliżone są pod względem brzmienia, np. voda vata vrota broda.
- nazwy różnią się tylko głoskami korelacyjnymi,
dźwięczną i bezdźwięczną, np. tom – dom, buuka – puuka, kury – gury, bućik – bu ik,
ustną i nosową, np. kosa – nosa.
o różnym miejscu artykulacji, np. lek – lok, p’asek – pasek, fala – sala.
o różnym stopniu zbliżenia narządów mowy, np. kot – koc, śeń – ćeń. - pokazywać na tablicy litery, odczytywane przez badającego w różnej kolejności (wykonywanie poleceń z otwartymi ustami utrudnia werbalizację), np. i a u dź s dż
Małe dzieci można badać za pomocą obrazków przedstawiających np., pociąg, krowę, muchę oraz nagranych na taśmie magnetofonowej dźwięków, wydawanych przez te pojazdy czy zwierzęta.
- Badanie analizy słuchowej wyrazów.
- podać liczbę głosek występujących w wyrazie, np. rok, lampa.
- określić pierwszą głoskę w wyrazie, np. dom.
- określić ostatnią głoskę w wyrazie, np. kot.
- określić trzecią głoskę w wyrazie, np. lata.
- podać liczbę sylab w wyrazie, np. kawa, stolica.
BADANIE CZYNNOŚCI NADAWANIA MOWY
- Powtarzanie
Powtarzanie posłyszanych dźwięków, wyrazów i krótkich zdań jest łatwiejszą formą mowy, niż wypowiedzi samodzielne. Powtarzanie niewielu elementów nie wymaga rozumienia ich treści, choć rozumienie, ułatwia zapamiętanie i odtworzenie. Do tego by móc odtwarzać mowę potrzebny jest słuch fonematyczny, pamięć słuchowa i zdolność wytwarzania mowy.
- Powtarzanie samogłosek, ich grup oraz spółgłosek, np. a, o, u, e , ao, aou, s, z, cz, dź, w, f ch, m, n, ł, l, ń.
- Powtarzanie sylab i połączeń sylabowych nie mających znaczenia, np. da dza, mada cacia kapada, ba-bi-bo.
- Powtarzanie wyrazów, np. las, kura, ołówek,
trudnych fonetycznie – chrabąszcz,
o abstrakcyjnym znaczeniu – umiejętność,
powtarzanie dwóch wyrazów – teczka – kasa, woda – ręka,
powtarzanie trzech wyrazów – sól – but – dym, kolacja – mydło – klucze. - Powtarzanie zestawień wyrazów, np. gorąca zupa, przynieś kawy,
Powtarzanie krótkich zdań, np. kwiaty stoją w wazonie, chłopiec idzie do szkoły.
Powtarzanie długich zdań, np. Wczoraj byłam w teatrze na dobrej sztuce. - Powtarzanie cyfr, np. 4–7, 3–6 –2, 5-9-4-2, 7-4-1-3-6.
- Mowa samodzielna (spontaniczna)
Każda rozmowa z badanym może być wykorzystana do badania mowy samodzielnej. Należy prowokować badanego do mówienia, stawiając łatwe pytania na bliski mu temat, a więc dotyczące np. zawodu, rodziny, a u dzieci dotyczące zabawek, rodzeństwa.
- Umiejętność nazywania desygnatów rzeczywistych lub przedstawionych na obrazkach.
- Sprawdza się umiejętność budowania zdań. Poleca się opisywać obrazki i historyjki obrazkowe. W wypadku trudności pomaga się pytaniami
- Sprawdza się umiejętność opowiadania. Poleca się opowiedzieć film, program TV, treść znanej bajki. W czasie opowiadania należy zwrócić uwagę na poprawność stosowanych form fleksyjnych i wyrazów pomocniczych, na zakres słownictwa.
- Badanie kinestezji mowy, czy umiejętności artykułowania poszczególnych głosek w wyrazach. Badanie kinestezji można przeprowadzić tymi samymi testami, które służą do badania słuchu fonematycznego, podobny będzie także przebieg badania. Sprawdza się także pamięciowe mechanizmy mowy, tzw. ciągi słowne. Poleca się liczyć, wymienić dni tygodnia, nazwy miesięcy, abecadło, odtworzyć znany wiersz lub piosenkę.
Bibliografia:
- Balejko A.: Jak usuwać wady mowy. Porady dla nauczycieli i rodziców. Białystok 1994, Wydawnictwo Logopedyczne.
- Billewicz G., Zioło B.: Kwestionariusz badania mowy. Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
- Billewicz G., Zioło B.: Mieszkańcy Lolandii. Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
- Demelowa G.: Elementy logopedii. Warszawa 1979, WSiP.
- Emiluta-Rozya D., Mierzejewska H., Atys P.: Badania przesiewowe do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich. Warszawa 1995, Wydawnictwo WSPS.
- Styczek I.: Logopedia. Warszawa 1981, PWN.
- Tarkowski Z. : Test sprawności językowej. Lublin 2000, Wydawnictwo Fundacji „Orator”.